66
Ishlab chiqarishdagi roli va iqtisodiy ahamiyatiga qarab korxonalarda qishloq xo’jaligi
tarmoqlari: Bosh(yetakchi), qo’shimcha va yordamchi tarmoqlarga bo’linadi. Bosh(yetakchi) tarmoq
deb, qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotida yuqori salmoqni egallagan tarmoqqa aytiladi. Asosiy
tarmoq korxonaning ixtisoslashishini aniqlaydi. Qo’shimcha tarmoq bosh tarmoqqa nisbatan, yalpi
va tovar mahsulot ishlab chiqarishda kamroq ahamiyatga ega bo’ladi. Ularni qo’shib
olib borish
mehnat, yer va moddiy resurslardan to’liqroq foydalanishni ta’minlaydi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida qishloq xo’jaligi tarmoqlaridan tashqari o’simlikchilik va
chorvachilikka xizmat qiluvchi tarmoqlar - ta’mirlash xizmati, elektr xo’jaligi, avtotoransport va
boshqalar faoliyat ko’rsatadi.
Yordamchi tarmoqlar tarkibiga qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan korxona va
sexlar, qurilish ustaxonalari, qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi korxonalar va boshqalar kiradi.
Mahsulotdan foydalanish shakliga qarab qishloq xo’jaligi tarmog’i 2 guruhga bo’linadi:
1.Tovar, sotish uchun mo’ljallangan mahsulot(paxta, pilla va boshqalar);
2.Notovar, to’lig’icha yoki asosiy qismi ichki ehtiyojga foydalaniladiganmahsulot(yem-
xashak va boshqalar).
Qishloq xo’jaligining tarmoqlar strukturasi qishloq xo’jaligi jami yalpi mahsuloti tarkibida
alohida tarmoqlar yalpi va tovar mahsulotining salmog’i bilan xarakterlanadi
va quyidagicha
hisoblaniladi:
100
*
TMQq/x
YaMQq/x;
TMQd.ch.
YaMQd.ch.;
TS
=
Bu yerda, TS - tarmoq strukturasi.
Bir qancha qishloq xo’jaligi tarmoqlarini iqtisodiy asoslab qo’shib olib borish ishlab
chiqarishning mavsumiyligini pasaytiradi, mehnat, yer, moddiy resurslaridan to’laroq foydalanish
imkoniyatini beradi, ishlab chiqarish vositalari va mehnat xarajatlari notekisligini kamaytiradi.
Tarmoqlarni oqilona qo’shib olib borish yil davomida qishloq xo’jaligi
mahsulotlari va pul
vositalarini bir tekis kelib tushishi imkonini beradi, xo’jaliklar iqtisodiyotiga samarali ta’sir
ko’rsatadi, ularning moliyaviy holatini yaxshilaydi.
Qishloq xo’jaligida tarmoqlarni oqilona qo’shib olib borishning asosiy tamoyillari, maqsadi
va shartlari quyidagilar:
1.Resurs
potensialidan - mehnat, yer, suv va moddiy resurslardan ancha samaraliroq
foydalanish;
2.Mahsulot birligi hisobiga minimal darajada mehnat xarajatlari va vositalar sarflab maksimal
miqdorda mahsulot olishni ta’minlash;
3.Ishlab chiqarishning mavsumiyligini kamaytirish, yil davomida
texnika va ish kuchidan
to’liqroq foydalanish;
4.Yil davomida aylanma vositalarning aylanishini va pul vositalarning bir tekis kelib tushishini
ta’minlash va h.k.
2.2.Joylashtirish va ixtisoslashtirish tushunchasi, ularning ilmiy asoslari
Qishloq xo’jaligini joylashtirish va ixtisoslashtirish ijtimoiy mehnat taqsimotining turli
ko’rinishidir.
Joylashtirish - alohida turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni respublika
zonalarida, ayrim viloyat, tumanlar va korxonalar bo’yicha miqdoriy taqsimlashni bildiradi. Qishloq
xo’jaligini joylashtirish uni ixtisoslashtirish bilan chambarchas bog’langan. Ixtisoslashtirishni
amalga oshirishda zona va korxonalarning tabiiy va iqtisodiy sharoitlarini hisobga olish muhimdir.
Natijada qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini oqilona joylashtirish ta’minlanadi. Qishloq xo’jaligi
hududlarini yoki alohida korxonalarni ixtisoslashtirish bosh(asosiy) tarmoqni ajratib olish va uning
67
rivojlanishiga sharoit yaratishdir. Ixtisoslashtirish ishlab chiqarish yo’nalishini xarakterlaydi va
hudud yoki xo’jalikning tarmoq strukturasini aniqlaydi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishni oqilona
ixtisoslashtirishning iqtisodiy ahamiyati quyidagilardan iborat:
1.U bosh ishlab chiqarish vositasi - yerdan samarali foydalanish uchun sharoit yaratadi. Shu
asosda dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining miqdorini ko’paytiradi va sifatini yaxshilaydi;
2.Ixtisoslashtirish qishloqda mehnat resurslaridan yanada samaraliroq foydalanishga imkoniyat
yaratadi. Dehqonchilik va chorvachilik xodimlarining professional strukturasini o’zgartiradi,
kadrlarning malakasini va mehnat unumdorligini oshiradi;
3.Ixtisoslashtirish kapital qo’yilmalar va asosiy vositalardan
foydalanish samaradorligini
oshirishning hal qiluvchi sharti hisoblanadi. Ishlab chiqarishga fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini va
ilg’or tajribalarni joriy qilishga imkoniyat yaratadi;
4.Ixtisoslashtirish tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini pasaytirish hamda
rentabellikni oshirishga sharoit yaratadi va h.k.
Qishloq xo’jaligini iqtisodiy asoslangan joylashtirish va ixtisoslashtirish ma’lum bir tamoyillar
asosida amalga oshiriladi:
1.Bozor talabini hisobga olish. Qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini joriy qilish qishloq
xo’jaligini ixtisoslashtirish va konsentrasiyalash jarayonini o’zgartirish, ishlab chiqarishni tashkil
qilishning progressiv shakliga o’tish, zarar keltiradigan mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechish;
2.Tabiiy va iqtisodiy sharoitlardan to’laroq foydalanish;
3.Mahsulot ishlab chiqarishni iste’molchilarga yaqinlashtirish;
4.Hududlarni oziq-ovqat va sanoatni qishloq xo’jaligi xom-ashyosi bilan ta’minlash bilan
hududlararo mehnat taqsimotini qo’shib olib borishni ta’minlash;
5.Mamlakat iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash;
6.Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini joylashtirish va ixtisoslashtirishda
xalqaro mehnat
taqsimotini hisobga olish va h.k.
