115
tartib asosida o’rnatiladi. Ular tomonidan yer uchun to’lovlarga quyidagi imtiyozlar berilishi
mumkin: ma’lum bir muddatga butunlay yoki qisman ozod qilish, to’lovlarni kechiktirish, yer
solig’ining stavkasini pasaytirish. Dehqon xo’jaligi yer bilan birga o’zining xususiy mulkida, uy-joy,
xo’jalik va boshqa qurilishlar, mahsuldor va ishchi hayvonlar,
parrandalar, asalarilar, boshqa
hayvonlar, ekinlar va daraxtlar, qishloq xo’jalik texnikasi va inventarlar, transport vositalari, boshqa
asosiy va moddiy oborot vositalari, shuningdek qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining mustaqil
yurgizish, qayta ishlash va mahsulot sotish uchun kerakli resurslarga ega bo’lishi mumkin.
Yuqorida ko’rsatilgan mulklardan qanday foydalanish dehqon xo’jaligining o’ziga bog’liq.
Faqat ba’zi hollardagina davlat mulki qonun bo’yicha o’rnatilgan sud qarori bilangina olib qo’yilishi
mumkin. Dehqon xo’jaligi a’zolaridan biri chiqib ketmoqchi bo’lsa, ishlab chiqarish vositalari
tarkibidan natura (agar uning shaxsiy mulki bo’lmasa shu vosita) shaklida bo’lib olib ketishi mumkin
emas, faqat pul shaklida, unga tegishli bo’lgan qismi kompensasiya qilinadi. O’zlashtirilmagan
hududda, qaysiki ishlab chiqarish va noishlab chiqarishga taalluqli obyektlar bo’lmasa, dehqon
xo’jaligini tashkil qilishda uning birlamchi qurilishini to’lig’icha yoki qisman davlat o’ziga olishi
mumkin. Bunday holatda mablag’ va qurilgan obyektlar dehqon xo’jaligining mulkiga aylanadi.
Dehqon xo’jaligi o’z manfatlaridan kelib chiqib, ishlab chiqarish dasturini o’zi mustaqil ishlab
chiqadi. U barcha yetakchi tur faoliyatlarini saqlab qolgan holda (qishloq xo’jalik mahsulotlarini
ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotish) harakatdagi hujjatlarda ta’qiqlanmagan barcha faoliyat
turlari bilan shug’ullanishi, shuningdek ixtiyoriy ravishda davlat buyurtmasini bajarishni o’z
zimmasiga olishi mumkin. Dehqon xo’jaligi ixtiyoriy ravishda kooperativlarga,
jamiyatlarga,
ittifoqlarga, uyushmalarga birlashishi, kooperativ, aksionerlik (hissadorlik) va boshqa tashkilotlar
faoliyatida ishtirok etishi va tegishli daromadini olishi mumkin.
Ular shuningdek, o’z xohishlariga ko’ra har qanday tashkilot tarkibidan chiqishlari mumkin.
Bunday holatda ular tegishli mulkning bir qismini, natura yoki pul shaklida olish huquqiga ega
bo’ladilar. Dehqon xo’jaligining faoliyati asosan, xo’jalik a’zolarining shaxsiy mehnatiga
asoslanadi. Shuningdek ishlarni bajarishda zaruriyat tug’ilganda mehnat shartnomasi asosida boshqa
shaxslarni jalb qilishi mumkin. Ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot sohasida dehqon xo’jaligi
a’zosiga ham, chetdan jalb qilingan shaxsga ham bir xil huquq beriladi. Dehqon xo’jaligida ishlangan
vaqt umumiy va uzluksiz ish stajiga qo’shiladi. Dehqon xo’jaligi o’z mahsulotini sotish va
foydalanishni ichki va tashki bozorda shartnomali baholarda mustaqil amalga oshiradi: u o’zi ishlab
chiqargan va yetishtirgan qishloq xo’jalik va boshqa mahsulotlarni tayyorlov, qayta ishlovchi va
boshqa har qanday korxona
va tashkilotlarga, do’kon yoki bozorda sotish huquqiga ega. Mahsulot
sifati, sanitariya holati va boshqa parametrlar bo’yicha dehqon xo’jaligi barcha me’yorlariga rioya
qilishi kerak.
Dehqon xo’jaligi traktor, yuk avtomobillari, boshqa qishloq xo’jalik texnikalari, qurilish
materiallari, uskunalar, xom-ashyo, o’g’it va boshqa asosiy va moddiy oborot vositalarini davlat,
kooperativ korxona va tashkilotlardan ulgurji savdo va boshqa muassasalardan sotib olish (sotib
olish, almashtirish, yollash, ijaraga olish, prokatga olish) huquqiga ega. Dehqon xo’jaligiga
sotiladigan mahsulotlar, tovarlar, har qanday ishlab chiqarish vositalar bahosi, davlat va qishloq
xo’jalik kooperativ korxonalari uchun o’rnatilgan analogik baholardan oshib ketmasligi kerak.
Dehqon xo’jaligi bank muassasalaridan uzoq, o’rta va qisqa muddatli ssudalar olish huquqiga
ega. Bunda bank foizlari stavkasi davlat korxonalari uchun o’rnatilgan miqdordan oshib ketmasligi
kerak. Davlat va kooperativ tashkilotlar davlat xo’jaligiga ular bilan tuzilgan shartnomaga asosan
kredit berishi ham mumkin. Dehqon xo’jaligining pul vositalari, mahsulot (ishlar, xizmatlar)
sotishdan olingan pul tushumi, kreditlar, byudjet assignovaniyalari, ehsonlar va boshqa moliyaviy
vositalar hisobiga vujudga keladi. Dehqon xo’jaligi faoliyatidan olinadigan pul tushumi, shuningdek
dehqon xo’jaligining boshqa pul daromadlari joriy material xarajatlarini (mehnat haqidan tashqari)
qoplashga, kengaytirilgan
takror ishlab chiqarishga, moliyaviy rezervini vujudga keltirishga,
ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashishga, soliq va to’lovlarni to’lashga, shaxsiy iste’mol
116
(mehnat haqi) maqsadlariga foydalaniladi. Dehqon xo’jaligi soliq to’laydi. Dehqon xo’jaligi
solig’ining 3 xil varianti bo’lishi mumkin:
1.Shaxsiy iste’mol maqsadlariga foydalaniladigan dehqon xo’jaligi daromadlarining bir qismi
olinadigan soliq vositasi hisoblanadi.
2.Dehqon xo’jaligi qishloq joylarda yer uchastkalari bo’lgan jamoa xo’jaligi a’zolari va
boshqa shaxslar uchun o’rnatilgan tartibda va miqdorda yagona yer solig’i to’laydilar.
3.Dehqon xo’jaligi va uning a’zolari, shuningdek mehnat shartnomasi bilan
ishlayotganlar, jamoa xo’jaliklari uchun o’rnatilgan tartibda soliq to’laydilar. Dehqon xo’jaligi
ijaraga olgan va xususiy ishlab chiqarish vositalarini, shuningdek qishloq xo’jalik ekinlari
maydonlarini, ko’p yillik daraxtlarni, ishlab chiqargan mahsulotini, xom-ashyoni, materiallarni
va boshqalarni halokatga uchraganda yoki zarar ko’rganda zararni qoplash uchun va qishloq
xo’jaligi korxonalari va ijarachilar mol-mulklarini sug’urta qildirish uchun harakatdagi
qonunchilik tomonidan o’rnatilgan sharoitlardagi tartibda sug’urta qoplamasini olish uchun,
ixtiyoriy ravishda sug’urta qiladilar.
Davlatga dehqon xo’jaligining yer tuzilishi, mehnatni muhofaza qilish, yong’indan saqlash,
hayvonlar kasalliklariga qarshi, o’simliklar kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurash, tabiatni
muhofaza qilish haqidagi va soliq to’lash haqidagi qonunchilikka rioya qilish sohalaridagi faoliyati
ustidan nazoratni amalga oshirish huquqi berilgan. Dehqon xo’jaligi davlat statistika organlariga
hisobot beradi va uning to’g’riligi uchun javobgardir. Dehqon xo’jaligidan belgilangandan tashqari
hisobotlarni talab qilish ta’qiqlanadi. Umumlashtirilgan holda dehqon xo’jaligi shakllanishining
asosiy tamoyillari quyidagilardir:
1.Yerga xususiy mulk, yerga merosli umrbod egalik qilish yoki
ijaraga olish sharti bilan
yerdan vaqtincha foydalanish.
2.Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yurgizish, mahsulotni qayta ishlash va sotish uchun
zarur ishlab chiqarish vositalarini ijaraga olish yoki xususiy mulk qilib sotib olish.
3.Ishlab chiqarish zaruriyati tufayli boshqa shaxslarni mehnat shartnomasi bilan ishga jalb qilish
(harakatdagi cheklanishlarni hisobga olgan holda).
4.Xo’jalik faoliyati turlarini va ishlab chiqarish strukturasini ixtiyoriy tanlash.
5.Ishlab chiqargan mahsulotdan va olingan daromaddan o’z xohishi bo’yicha foydalanish.
6.Boshqa dehqon xo’jaliklari, kooperativlar va davlat korxonalari bilan kooperasiyalarga
kirish.
Shuni qayd qilish lozimki, dehqon xo’jaligining barpo etilishi va shunga mo’ljallab hozirgi
bosqichda qishloq xo’jaligini rivojlantirish ancha qiyinchiliklar bilan bo’lmoqda. Dehqon
xo’jaligining real mustaqilligini chegaralaydigan va ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini
pasaytiradigan omillarga quyidagilarni keltirish mumkin:
1.Ishlab chiqarish vositalari ulgurji savdosining rivojlanmaganligi va umuman yo’qligi
(traktorlar, qishloq xo’jalik mashinalari, uskuna va mexanizmlar, yem, mineral o’g’itlar, yoqilg’i -
moylash materiallari va boshqalar.)
2.Qishloqda dehqon xo’jaligi mahsulotlarini sotishda, ularga shartnoma asosida yordam
qilishga qaratilgan, savdo-xarid kooperativlarining rivojlangan sistemasining yo’qligi.
3.Dehqon xo’jaligi ishlab chiqarish faoliyatining boshqa korxona va tashkilotlar bilan
munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy asoslarning takomillashmaganligi.
Mana shu sabablar tufayli dehqon xo’jaligi ishlab chiqarish vositalarini sotib olish masalasida,
mahsulotlarini sotish masalasida o’zlari tashkil topgan qishloq xo’jaligi korxonalarining rahbarlariga
murojaat qilishga majbur bo’ladilar. Bu esa ularga bevosita bo’ysunishga olib keladi.
Bunday
sharoitda dehqon xo’jaligining mustaqilligi qishlok xo’jaligi korxonalari rahbarlari xohishiga qarab
ancha cheklanib, rivojlandi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, respublikada 3,7 mln.ga yaqin dehqon xo’jaliklari mavjud.
Dehqon xo’jaliklari 2012 yilda respublika qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 91,7 % ini bergan.
O’rtacha bir dehqon xo’jaligining daromadi 60 ming so’mni tashkil etib, ayrimlariniki 400-500 ming
117
so’mga yetgan. Hozirda 150 ming gektar yerlar imorat uchun band qilingan. Dehqon xo’jaligida hozir
paxta ekilmaydi. Dehqon xo’jaliklari g’allaning 18,1% ini, kartoshkaning 75,5% ini sabzavotning
64,1% ini, poliz ekinlarining 46,8% ini, mevaning 41% ini, uzumning 32% ini, go’shtning 94,6%
ini, sutning 95,9% ini, tuxumning 54,6 % ini, junning 1,2 % ini, qorako’l terining 40% ini bermoqda.
Dehqon xo’jaliklari tomonidan yetishtirilgan mahsulotlarning tovarlilik darajasi ham boshqa turdagi
qishloq xo’jaligi korxonalari yetishtirgan mahsulotlardan ancha yuqori ko’rsatkichlarga ega. Jadvalda
yillar davomida dehqon xo’jaligining rivojlanish tendensiyalari ko’rsatilgan(4-jadval).
