17.2. Mehnatga haq to‘lash shakllari, tizimlari, fondi
va uning tarkibi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni to‘g‘ri normalash uni ilmiy tashkil etishning asosi
bo‘lib hisoblanadi. Yaxshi asoslangan normalarsiz korxona faoliyatini ilmiy rejalashtirib bo‘lmaydi,
binobarin, normalarni to‘g‘ri belgilash korxona jamoasidagi har bir xodimning shaxsiy manfaatlarini
korxonaning manfaati bilan uyg‘unlashtiradi, mehnat unumdorligining o‘sishiga, ish haqi to‘lovining
yaxshilanishiga olib keladi.
Mehnatni normalash - amaldagi vaqt normalari, xizmat ko‘rsatish normalarini o‘z ichiga
oladi.
Vaqt normasi - bu muayyan ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan vaqt miqdorini belgilaydigan
mehnat o‘lchovidir.
Ishlab chiqarish normasi - vaqt birligida tayyorlanishi lozim bo‘lgan mahsulot miqdorini
donalar, tonnalar, metrlar va hokazolarda xarakterlaydi.
Mehnatga haq to‘lash uchun tarif tizimidan foydalaniladi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
tarif-malaka ma’lumotnomasi, tarif setkalari, tarif stavkasi.
Tarif tizimi - tarif-malaka ma’lumotnomasi, tarif setkasi va tarif stavkasi kabi tushunchalarni
o‘z ichiga oladi. Korxonada bajariladigan ishlarning ishlab chiqarish tavsifi tarif-malaka
ma’lumotnomasida keltiriladi. Ushbu hujjat ishchilar malakasini aniqlash va ularga ma’lum razryad
belgilashda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Tarif setkasi - bu razryadlar va ularga tegishli bo‘lgan tarif koeffitsientlari ko‘rsatiladigan
hujjatdir. Hamma korxonalarda birinchi razryadning tarif koeffitsienti birga teng bo‘lib, razryad
ortishi bilan tarif koeffitsienti ham oshib boradi.
Tarif stavkasi - ishchining razryadiga muvofiq unga ma’lum vaqt birligi davomida
to‘lanadigan haq miqdorini aniqlaydi. Odatda, tarif stavkasi birinchi razryad uchun belgilanib, qolgan
razryadlar uchun esa birinchi razryad tarif stavkasini qolgan razryadlar tarif koeffitsientlariga
ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi.
Ish haqi to‘lash
razryadlari
Tarif
koeffitsientlari
Ish haqi to‘lash
razryadlari
Tarif koeffitsientlari
0
1,000
12
3,581
1
1,450
13
3,808
2
1,595
14
4,038
3
1,755
15
4,271
4
1,930
16
4,508
5
2,115
17
4,748
6
2,308
18
4,991
7
2,510
19
5,238
8
2,716
20
5,488
9
2,926
21
5,741
10
3,140
22
5,998
11
3,358
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mehnatga haq to‘lash shakllari, tizimlari,
miqdorlarini mustaqil belgilaydilar. Ayni vaqtda korxonalar mehnatga haq to‘lashning qonun bilan
kafolatlangan eng kam miqdorini ta’minlashi lozim.
Ish haqi mehnat uchun to‘lanadigan haqning hamma turlarini, shu jumladan, mablag‘ bilan
ta’minlash manbaidan qat’iy nazar, pul yoki natura shaklida hisoblangan har xil mukofotlarni,
qo‘shimcha haqlarni, ustama haqni va ijtimoiy imtiyozlarni, shuningdek, xodimga ishlanmagan vaqt
uchun to‘lanadigan haqlarni (ta’til haqi, bayram kunlari va hokazolar uchun) o‘z ichiga oladi.
Ish haqi o‘z tarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
-
asosiy ish haqi;
-
qo‘shimcha ish haqi.
Asosiy ish haqi ishchi va xodimlarning ishlagan vaqtlari uchun to‘lanadigan haq bo‘lib, uning
tarkibiga quyidagilar kiradi:
-
tarif stavkalari va maoshlar, ishbay narxlar uchun to‘lanadigan haq;
-
ishchilarning aybi bo‘lmagan va bekor turib qolishlar uchun to‘lanadigan haq;
-
tunda ishlaganlik uchun qo‘shimcha haq;
-
akkord usulida to‘lanadigan haq;
-
ish haqi fondidan to‘lanadigan mukofotlar;
-
dam olish kunlari, bayram kunlari, ish vaqtidan tashqari soatlarda ishlaganlik uchun
odatdagi ish shart-sharoitidan chetga chiqqanlik va boshqalar uchun ishchilarga yuqori narxlar
bo‘yicha to‘lanadigan qo‘shimcha haq.
Qo‘shimcha ish haqi xodimlarning ishlamagan vaqtlari uchun to‘lanadigan haq bo‘lib, uning
tarkibiga quyidagilar kiradi:
-
ta’tillarga to‘lanadigan asosiy va qo‘shimcha haq;
-
o‘smirlarga imtiyozli soatlar uchun to‘lanadigan haq;
-
davlat va jamoat burchlarini bajarganlik uchun to‘lanadigan haq;
-
tekinga beriladigan kvartiralar, kommunal xizmatlar va boshqalar qiymati.
Hozirgi sharoitda ishchi va xodimlarga to‘lanadigan ish haqi shakllari ham rang-barangdir.
O‘uyidagi jadvalda ish haqi to‘lashning shakllari keltirilgan:
Ish haqi to‘lash shakllari
Ishbay
Vaqtbay
Oddiy ishbay
Ishbay-mukofot
Ishbay-progressiv
Bilvosita ishbay
Akkord
Oddiy vaqtbay
Vaqtbay-mukofot
Mehnatga haq to‘lashning ishbay shaklida ish haqi haqiqatda bajarilgan ishga amaldagi
narxlar asosida ish birligi uchun hisoblanadi.
Oddiy ishbay shaklida ishlab chiqarilgan mahsulot sonini ishbay narxiga ko‘paytirish yo‘li
bilan ish haqi miqdori aniqlanadi.
Ishbay-mukofot shaklida bevosita ishbay narxlar bo‘yicha ish haqidan tashqari ma’lum ishlab
chiqarish yutuqlariga erishilganligi uchun haq oladi. Masalan, ish sifatining yaxshiligi, moddiy
boyliklar tejalgani va hokazolar.
Ishbay-progressiv shaklida ishchilar mehnatiga belgilangan boshlang‘ich me’yor doirasida
bevosita ishbay narxlar bo‘yicha, bu me’yordan ortiqchasiga esa oshirilgan narx bo‘yicha haq
to‘lanadi. Ishbay narxlar oshishi har bir holda maxsus shkala bo‘yicha aniqlanadi.
Bilvosita ishbay shakli ishbay narxlari bo‘yicha belgilanib, xizmat ko‘rsatayotgan
uchastkadagi o‘rtacha ish me’yorining bajarilish foiziga ko‘paytirilishi mumkin.
Akkord shakli butun ish hajmi uchun ish haqi miqdorini belgilaydi hamda akkord
topshiriqlarni bajarish muddatlarini qisqartirganlik uchun mukofotlashni o‘z ichiga oladi. Bunda
ishlarning umumiy qiymati vaqt me’yorlari va narx asosida aniqlanadi. Ishbay akkord shakli asosan
mavsumiy ishlarni hamda ayrim buyurtmalarni bajarishda qo‘llaniladi.
Ish haqining vaqtbay shaklida xodimning malakasiga va ishlagan vaqtiga qarab haq to‘lanadi.
Oddiy vaqtbay shaklida xodimlar ishlagan vaqtiga qarab belgilangan maosh asosida haq
olishadi.
Vaqtbay-mukofot shaklida tarif stavkalari bo‘yicha ish haqidan tashqari muayyan miqdor va
sifat ko‘rsatkichlariga erishganlik uchun qo‘shimcha ravishda mukofot to‘lanadi.
Korxona va tashkilotlarda xodimlarga ish haqidan tashqari turli xil pul to‘lovlari va
rag‘batlantirish to‘lovlari ham beriladi. Ularga quyidagilar kiradi:
-
yillik ish yakunlari bo‘yicha rag‘batlantirish;
-
muhim ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarganlik uchun rag‘batlantirish;
-
korxonalarning o‘qishga yuborilgan talabalarga beradigan stipendiyalari;
-
davolanish uchun beriladigan yo‘llanmalar qiymati;
-
mehnat jamoasi a’zolariga aktsiyalar uchun to‘lanadigan dividendlar va boshqalar.
|
