175
Kapitalni o‘sish manbasi va investitsiyalash maqsadida amalga
oshirilayotgan loyihalardan
olinadigan daromaddir.
Amaliyotda investitsiyalarning samaradorligini (IS) aniqlash uchun foyda massasining (F)
investitsiya xarajatlariga (IX) bo‘lgan nisbati foiz ko‘rinishida olinadi.
Investitsiya xarajatlarini foyda bilan solishtirish jarayoni doimiy ravishda investitsiyalash amalga
oshgunga qadar (investitsion loyihaning biznes-rejasi ishlab chiqarish davrida), investitsiyalash
davrida (ob'ektni qurilishi davrida) va investitsiyalashdan so‘ng (yangi ob'ektdan foydalanish davrida)
davom etadi.
Kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligi ularning foydalanish ko‘rsatkichlaridan bo‘lib,
mablag‘larni ijtimoiy-ishlab chiqarishning u yoki bu tarmog‘iga sarf qilishdan tutiladigan maqsad
hisoblanadi.
Davlat kapital qo‘yilmalarni xalq xo‘jaligining turli sohalariga sarflar ekan, albatta uning
yordamida ishlab chiqarishni kengaytirishni, ya'ni ishlab chiqarish quvvatlarini ishga solishni, va shu
orqali mahsulotlarini miqdorini ko‘paytirishni,
uning sifatini yaxshilash, raqobatbardoshliligini
oshirishni maqsad qilib qo‘yadi.
Ana shu qo‘yilayotgan maqsadlarga erishishning turli yo‘llari mavjud:
•
kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy asoslangan yo‘nalishlarga sarflash va ularni mintaqalar
bo‘yicha samarali joylashtirish;
•
korxona va tashkilotlarda milliy iqtisodiyot va chet el texnikasini so‘nggi yutuqlari asosida
ishlangan texnika va texnologiyalarni qurilishni va ishlab chiqariladigan mahsulotlarning sifatini
oshirish, mehnat unumdorligi, mahsulot tannarxi va foydalilik darajasi o‘sishini ta'minlash;
•
qurilishni jadallashtirish va ishlab chiqarishga
yangi quvvatlarni kiritish, qurilishlarni sifatli
ishlangan texnik loyihalar bilan ta'minlash;
•
qurilish qiymatini va kapital qiymatlarini ulushining pasayishi orqali kapital sarflarning
birligiga foydali samara olish;
•
yangi yaratilayotgan quvvatlarni o‘zlashtirish muddatlarini qisqartirish.
Kapital qo‘yilmalarning umumiy miqdorida ishlab turgan korxonalarni qayta qurishga
ketadigan sarflarni ulushini ko‘paytirish - ularni iqtisodiy samaradorligining muhim ko‘rsatkichi
hisoblanadi.
Ammo korxonalarni qayta qurish har bir aniq holatida chuqur iqtisodiy asoslashni talab qiladi.
Tajribalarning ko‘rsatishicha, bir qator holatlarda dastlabki iqtisodiy hisob-kitoblarni qilinmasligi
natijasida ko‘pgina korxonalarda iqtisodiy jihatdan samarasiz ishlar amalga oshiriladi. Natijada ular
qayta qurish va jihozlash ishlarini amalga oshirish xarajatlarini oshirib
yuboradi va samaradorligini
pasaytiradi.
Korxonalarni qayta qurishga sarflayotgan kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligini
aniqlashda qayta qurishgacha bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar undan keyingi iqtisodiy ko‘rsatkichlar
bilan taqqoslanadi. Sanoat korxonalarini qayta qurish ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirishni,
uskunalarni unumdorligini o‘stirishni va ishlab chiqarish quvvatlari o‘sishini ko‘zda tutadi. Qayta
qurish natijasida mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishi korxona foydasining pasayishiga olib keladi,
ammo mahsulot tannarxini pasayishiga olib kelmaydi.
Agarda kapital qo‘yilmalarning birligiga olinadigan foyda o‘simi iqtisodiy samaradorlikning
belgilangan koeffitsientidan past bo‘lmasa, qayta qurish maqbul hisoblanadi. Boshqa xolatlarda ishlab
chiqarish quvvatlarini ko‘paytirishning boshqa yechimlarini izlash lozim bo‘ladi.
Xaqiqatdan xam
ishlab chiqarish quvvatlarini o‘sishi va shunga muvofiq maxsulot ishlab chiqarishning o‘sishi ustama
xarajatlarni nisbatan kamaytirish hisobiga maxsulot tannarxini pasaytirish va maxsulot miqdorini
ko‘paytirish orqali erishiladi.
Tannarxni pasaytirishga qayta qurish bilan unumli uskunalarni qo‘llash va ilg‘or
texnologiyalarni joriy qilish orqali erishiladi.
Loyiha yechimlarining iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun dastlab ishlab turgan korxona va
inshootlarni rekonstruksiya qilish va yangilarini qurishni zarurligini va maqsadga muvofiqligining
176
texnik- iqtisodiy asosnomalar (TIA) ishlanadi. Bunday texnik-iqtisodiy asosnomalar rejalarga
kiritiladigan har bir qurilish bo‘yicha ishlashi lozim. Yirik korxonalar bo‘yicha texnik-iqtisodiy
asosnomalar loyiha tashkilotlari tomonidan ishlanadi.
Texnik-iqtisodiy asosnomalarda odatda:
Tegishli tarmoqlarda quvvatlarning o‘sishini ta'minlovchi loyihalashtirilayotgan korxonalarning
ahamiyatli xususiyatlari; korxonani mo‘ljallayotgan quvvatlarni va mahsulot turlarini asoslash; zarur
kapital qo‘yilmalar
hisob-kitobi; kapital qo‘yilmalarning kutilayotgan iqtisodiy samaradorligi va
mo‘ljallanayotgan qurilishning asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari o‘z aksini topishi lozim.
Asosiy ko‘rsatkichlardan tashqari kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligini asoslash,
ularning o‘zini oqlash muddatlarini hisoblash; loyiha yechimlarini iqtisodiy baholash uchun
qo‘shimcha va yordamchi texnik-iqtisodiy ko‘satkichlar ham qo‘llaniladi.
Ularning qatoriga ishlab
chiqarish maydonining 1 m kvadratiga mahsulot ishlab chiqarish, imorat va inshootlarning qurilish
kubaturasini ko‘rsatuvchi miqdor koeffitsienti va boshqalar zarur bo‘ladi.
Sanoat korxonalarini loyihalashda ishlab chiqarish maydonlaridan tegishli foydalanish,
imoratlar xillarini to‘g‘ri tanlash ancha sezilarli iqtisodiy samara berishi mumkin.
har qanday firmaning kapitali ikki qismdan - o‘zining kapitali va qarzdan iborat bo‘ladi. Shuning
uchun firma kapitalini qiymati yoki firma qiymati - o‘zining kapitali (aksiya qiymati) va qarz qiymati
summasi hisoblanadi.
Formulada izohlansa: V=S=B
Ya'ni V-firma (korporatsiya) qiymati, S-o‘zining kapitali qiymati, B- qarz qiymati. Qarz
qiymatining asosiy kapital qiymatiga nisbati (B/S) moliya liveriji koeffitsienti deyiladi.
(liverij-1) investitsiya daromadliligini ko‘paytirish uchun zayom kapitalini foydalanish; 2) zayom
mablag‘larini korporatsiyani o‘z kapitaliga nisbati).
