Nazorat savollari:
1.
Kreditning mohiyati nimada?
2.
Kreditning asosiy shakllarini sanab o’ting.
3.
Kredit tizimi va kredit munosabatlariga ta'rif bering.
4.
Kreditning iqtisodiyotdagi funksiyalari.
5.
Kreditlashning asosiy tamoyillarini sanab o’ting.
6.
Kredit tizimining asosiy tarkibiy qismlari.
124
16. Qishloq xo‘jaligida investitsiyaviy jarayonlarni rivojlantirishda lizingning tutgan
o‘rni.
1.
Lizing va uning turlari.
2.
Lizing operatsiyalarini amalga oshirish bosqichlari.
3.
Xalqaro lizingning modifikatsiyalari.
4.
Xalqaro lizing.
1. Lizing va uning turlari
Jahon amaliyoti lizingni kapital joylashtirishni mablag‘ bilan ta'minlashning, aniqrog‘i,
loyihalarga investitsiyalar jalb etishning yuqori samara beradigan turi ekanligini ko‘rsatdi. Ko‘p yillik
kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida lizing kompaniyalarining sinishi kamdan-
kam uchraydigan holdir.
Lizingning oddiy ijaradan asosiy farqi shundaki, lizingda ijaraga berilgan asbob-uskunalar
shartnoma muddati tugagandan so‘ng, ularni qoldiq qiymati bo‘yicha sotib olish ko‘zda tutiladi.
Lizingning farqli xususiyatlaridan yana biri shundaki, lizing kompaniyalarida lizing operatsiyalarini
amalga oshirish uchun o‘z mablag‘lari yetishmaydi. Shu sababli ko‘pchilik lizing operatsiyalarida jalb
qilingan mablag‘lar keng qo‘llaniladi. Bunda, odatda, bankning uzoq muddatli ssudalari jalb qilinadi.
Bozor sharoitida hukumat bugungi kun bilan emas, balki kelgusini o‘ylab iqtisodiy siyosat olib
boradi. Lizing fan-texnika taraqqiyotiga xizmat qiladi. Ertangi kunda ishlab chiqarish bugungi
olinmagan soliqlarni to‘liqligicha qoplaydi, demak, u iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qo‘shimcha
imkoniyat yaratib beradi.
Lizing muomalalarini amalga oshirish deganda, ishlab chiqarish vositalarining (mashina,
uskunalar va hokazolarni) tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan yuridik va jismoniy
shaxslarga o‘rta yoki uzoq muddatlarga ijara shartlari asosida berilishi tushuniladi. Hammamizga odat
bo‘lib qolgan oddiy ijara tushunchasidan farqli o‘laroq, lizingga olingan ishlab chiqarish texnika va
texnologiyalarni, mashina va uskunalarni pirovard natijada, ya'ni shartnoma muddati tugagandan
so‘ng, ijarachi ularni qoldiq qiymati bo‘yicha sotib olishi hamda ularga egalik qilishi mumkin. Odatda,
lizing muomalalari jarayonida uch tomon ishtirok etadi.
1-jadval
Lizing jarayoni ishtirokchilari
Ishlab
chiqaruvchi
(yetkazib
beruvchi,
sotuvchi)
Zarur mashina va asbob-uskunalar bilan ta'minlovchi (yoki ularni
sotuvchi).
Lizing beruvchi
Ishlab chiqarish korxonalaridan (yoki sotuvchidan) kerakli
mashina va uskunalarni sotib oluvchi hamda ularni o‘z
mijozlariga yetkazib beruvchi.
Ijarachi (lizing oluvchi)
Ishlab chiqarish vositalarini shartnoma asosida ijaraga oluvchi.
Rivojlangan mamlakatlarda lizing muomalalarini maxsus moliya jamiyatlari, jumladan lizing
kompaniyalari, firmalar va yirik banklar amalga oshiradi.
Lizing muomalalarining xilma-xil turlari mavjud bo‘lib, amalda esa ularning quyidagi ikki turi
nisbatan ko‘proq qo‘llaniladi:
Operativ lizing. Lizingning bu turida ijaraga berilayotgan texnika uskunalarining ijara muddati
ularning xizmat qilish muddatiga qaraganda qisqa bo‘ladi. Mulk egasi tomonidan (lizing beruvchi)
ijaraga berish maqsadida sotib olingan zarur asbob-uskunalar hamda ularga ketgan sarf-xarajatlar faqat
qisman qoplanadi.
Moliyaviy lizing. Bu lizing asosida o‘zaro tomonlar imzolangan shartnomaga binoan, shartnoma
muddati tugagandan so‘ng ijarachi lizingga olingan uskunalarni qoldiq qiymati bo‘yicha sotib olishi
mumkin. Bu holda lizingga berilgan mashina va uskunalarga egalik qilish huquqi bevosita ijarachiga
o‘tadi.
125
Operativ lizing quyidagi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi:
•
texnik uskunalar va jihozlarni ijaraga beruvchi lizing kompaniyasi hyech qachon"barcha sarf-
xarajatlarimni yakka-yu yagona mijozim evaziga qoplayman" qabilida hisob-kitoblarga tayanmaslik;
•
ijaraga berilgan texnika, asbob-uskunalarning nosoz holga kelishi yoki yo‘qolishi, shuningdek
tabiiy ofatlar - zilzila, yong‘in va sel ketish oqibatida ko‘riladigan moddiy zararlar, asosan lizing
beruvchi kompaniya hisobiga qoplanishini nazarda tutish;
•
ijara muddati mavjud asbob-uskuna va jihozlarning jismonan butunlay ishdan chiqish
muddatini qoplamasligi darajasida belgilamaslik;
•
kelishilgan muddat tugagandan so‘ng, ijaraga olingan barcha uskunalar egasiga, ya'ni lizing
beruvchiga qaytarib beriladi.
Operativ lizing quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Renting. Mulkni bir kundan to bir yilgacha bo‘lgan qisqa muddatga ijaraga berishni nazarda
tutadi.
Xayring. Bunda mulk 1 yildan 3 yilgacha muddatga ijaraga beriladi. Odatda, bu muddat o‘rta
muddat hisoblanadi.
Yuqoridagi muomalalar bir turdagi (turdosh) uskunalarni bir ijarachi tasarrufidan boshqa biriga
tez-tez o‘tib turishini taqozo etadi.
Moliyaviy lizing bo‘yicha kelishilgan muddat tugagandan so‘ng ijarachi tomonidan ijaraga
olingan uskunalar qiymatini to‘lashi muhim ahamiyat kasb etadi. Ijaraga berilgan mashina va
uskunalar, ularni ishlab chiqargan korxona tomonidan belgilangan iqtisodiy foydalanish muddati
(amortizatsiya davri)ni o‘tashi, shubhasiz, lizing kompaniyalari kutgan va oldindan belgilagan foydani
keltiradi.
Moliyaviy lizing ham o‘z navbatida quyidagi turlarga bo‘linadi:
-ba'zi xizmat turlarini qamrab oluvchi lizing;
-levedj-lizing;
-"paketdagi" lizing.
Ba'zi xizmat turlarini qamrab oluvchi lizing. Bunda lizing kompaniyasi ijaraga berilgan
uskunalarni o‘rnatish, sozlash, mutaxassislar tayyorlash kabi bir qator majburiyatlarni o‘z zimmasiga
oladi.
Levedj-lizing. Bunda ijaraga berilayotgan uskuna va jihozlar narxining katta miqdori uchinchi
tomondan, ya'ni investordan qarzga olinadi.
"Paketdagi" lizing. Mavjud ishlab chiqarish inshootlari va binolar kreditga berilib, zarur bo‘lgan
mashina va uskunalar esa ijarachiga ijara shartnomasi asosida beriladi. Lizing muomalalari ularni
keltirib chiqaruvchi ob'ektiv shart-sharoitlarga qarab, aniqrog‘i, ob'ektga egalik qilish manbalari nuqtai
nazaridan ikkiga: bevosita va yana o‘ziga qaytuvchi lizing turlariga bo‘linadi.
Bevosita lizing. Bunda lizing kompaniyasi mijoz uchun uning buyurtmasi asosida mashina va
uskunalarni ularni ishlab chiqarayotgan korxonalardan sotib oladi.
Yana o‘ziga qaytuvchi lizing. Moliyaviy lizingning nisbatan kam uchraydigan bu turi "liz-bek"
deb ham ataladi. Bunda ishlab chiqaruvchi korxona o‘z tasarrufidagi xususiy mulkning bir qismini
lizing kompaniyasiga naqd pulga sotadi. Ayni chog‘da lizing kompaniyasi bilan korxona o‘rtasida
sotilagan mulk xususida shartnoma tuziladi. Amalda esa asbob-uskunalar o‘z o‘rnini o‘zgartirmagan
holda, ishlab chiqarish jarayonida xizmat qilaveradi. Shartnomaga binoan lizing kompaniyasi esa
muayyan muddat ichida ijara haqini olaveradi. Bu sharoitda korxona sotilgan mulk uchun olgan
mablag‘larni ishlab chiqarishni kengaytirish va rivojlantirish maqsadlariga sarflash imkoniyatlariga
ega bo‘ladi.
Shartnoma amal qilayotgan muddat ichida ijaraga berilgan barcha ishlab chiqarish vositalari-
mashina uskuna va jihozlar lizing kompaniyasi balansi hisobida bo‘ladi va kompaniya yuqoridagi
texnika uskunalarning sohibi (egasi) sifatida e'tirof etiladi.
Ijaraga berilayotgan mulkka nisbatan lizing quyidagi turlarga bo‘linadi:
126
Sof lizing. Bunda ijaraga berilayotgan mulk va ularni ishlatishga sarflanadigan barcha
qo‘shimcha xarajatlar ijarachi zimmasiga yuklatiladi.
To‘liq lizing. Bu lizing turiga binoan ijaraga berilayotgan mashina va uskunalarga texnik xizmat
ko‘rsatish bilan bog‘liq barcha sarf- xarajatlar lizing kompaniyasi zimmasiga tushadi. Agar lizing
beruvchi sub'ekt sifatida lizing kompaniyasi faoliyat ko‘rsatsa, bunday hollarda lizing bo‘yicha
operatsiyalar quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Shartnoma imzolangunga qadar lizing oluvchi sub'ektning talab va ehtiyojlari bayon etilgan
buyurtmasi ko‘rib chiqiladi. Kompaniya rahbariyati o‘z navbatida, yuqoridagi buyurtma bilan
murojaat qilgan tashkilotning so‘nggi yillardagi moliyaviy holat bilan tanishib chiqadi. Agar tekshiruv
natijasi qoniqarli deb topilsa, kompaniya mazkur tashkilot bilan lizing shartnomasini imzolaydi.
Shartnoma ikki tomon o‘rtasida lizing kompaniyasi (ijaraga beruvchi) va lizing oluvchi (ijarachi)
yoki bo‘lmasa uch tomonlama imzolanishi mumkin. Bunda, shartnomada uchinchi tomon sifatida
zarur mashina va uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxona ishtirok etadi.
Lizing shartnomasi ikki tomonlama imzolangan taqdirda lizing kompaniyasi ikkinchi tomon
bilan shartnoma shartlarini kelishib olgandan so‘ng, uning buyurtmasiga muvofiq, so‘ralayotgan
texnika va texnologiyalarni, mashina va asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonaga
ma'lumotnoma yuboradi hamda ijaraga olinayotgan uskunalarning narxlari ijara shartlari va
hokozolarni kelishib oladi. Lizing oluvchi sub'ekt esa, o‘z navbatida, kompaniyaga, o‘ziga kerakli
uskunalarni ijaraga olishini tasdiqlovchi majburiyat xati yuboradi. Odatda, bu xatga kerakli
uskunalarni olish haqidagi buyurtma blankasi ilova qilinadi.
2. Lizing operatsiyalarini amalga oshirish bosqichlari
Lizing operatsiyasi tushunchasi asl mohiyatiga ko‘ra lizing kompaniyasining o‘z hisobiga
muayyan texnika va texnologiyalarni, mashina va uskunalarni sotib olishi, so‘ngra esa ularni lizing
oluvchi sub'ektga shartnoma asosida ijaraga berishi muomalalarini o‘z ichiga oladi. Lizing operatsiyasi
uch bosqichga bo‘linadi.
127
2-jadval
Lizing operatsiyasi bosqichlari
Bosqichlar
Bajariladigan ishlarning mazmuni
1 -bosqich
Lizing operatsiyalarini amalga tatbiq etishning boshlang‘ich bosqichida
lizing kompaniyasi umumiy tayyorgarlik ishlarini olib boradi. Bungacha
albatta, lizing kompaniyasi barcha hujjatlarni huquqiy jihatdan tartibga
keltiradi, chunonchi, lizing loyihasining barcha xususiyatlari va
shartnomalarini chuqur o‘rganib chiqish, shular jumlasidandir. Mazko‘r
bosqichda lizing olishga imkoniyati bor lizing oluvchilarning buyurtmalari
ko‘rib chiqiladi hamda olgan kredit mablag‘larni o‘z vaqtida qaytara olish
imkoniyatlari to‘la tahlil qilinadi, texnika va texnologiyalarni sotib olish uchun
sarflanayotgan mablag‘larning maqsadga muvofiqligi hamda ularning
kelgusida foyda keltirishi bilan bog‘liq hisob-kitoblar amalga oshiriladi.
Shuningdek bu bosqichda biznes-plan tuzilib, unda bayon etilayotgan
ma'lumotlar to‘la tahlil qilinadi.
2 -bosqich
Bu bosqichda yuqorida bayon etilgan barcha hujjatlar rasmiylashtiriladi,
ya'ni ular amaldagi qonun va me'yoriy hujjatlar asosida tartibga keltiriladi.
Bunda asosan zarurat tug‘ilganda lizing to‘lovlarini kafolatlash, biror mulkni
garovga qo‘yish bo‘yicha shartnoma imzolash, shuningdek lizing shartnomasi
va lizing bo‘yicha Bosh shartnomani imzolash, lizing ob'ektlarini keltirish
bilan bog‘liq; shartnomani imzolash, lizing operatsiyalarini amalga oshirish
uchun ishlab chiqilgan loyihalarni o‘z mablag‘lari yoki qarz mablag‘lar
hisobiga moliyalash, keltirilgan texnika va texnologiya hamda uskunalarni
ishlab chiqarishga joriy qilish bilan bog‘liq hujjatlarni rasmiylashtirish,
shuningdek lizing ob'ektlariga texnik xizmat ko‘rsatish hamda ularni
sug‘urtalash kabi qator muomalalar amalga oshiriladi.
3 -bosqich
Bu bosqich lizing to‘lovlarini to‘lash, monitoring, ya'ni lizing
ob'ektlarining ishlatilishi hamda lizing to‘lovlarini vaqtida to‘lashni nazorat
qilish, lizing ob'ektini lizing beruvchiga qaytarish yoxud uni lizing oluvchiga
berish hamda lizing kompaniyasi tomonidan sarflangan qarzlarni qaytarish va
hokazolarni o‘z ichiga oladi.
Har qanday lizing jarayonida lizing kompaniyasi uchun muhim jihatlardan biri-bu mijozlar
bilan olib boriladigan iqtisodiy ish jarayoni hisoblanadi. Lizing kompaniyasi lizing operatsiyalarining
barcha bosqichlarini, ya'ni biror uskunani olish uchun buyurtma yig‘ishdan boshlab, to‘lovlarning o‘z
vaqtida to‘lanishi, lizing ob'ektlarining to‘g‘ri ishlatilishi, qolaversa, lizing shartnomasi muddati
tugashiga qadar bo‘lgan davrning ta'minlanishi hamda ularni nazorat qilishi, shuningdek yuqoridagi
bosqichlarni o‘z ichiga olgan bu ishlarga jiddiy munosabatda bo‘lishi lozim.
5.3. Xalqaro lizingning modifikatsiyalari
Xalqaro lizing lizingning alohida bir turi bo‘lib, bunda tomonlarning hyech bo‘lmaganda
birortasi (yoki hammasi turli mamlakatlardan) boshqa mamlakatga tegishli bo‘ladi, yoki tomonlarning
biri xorijiy firma bilan qo‘shma kapitalga egadir. Xalqaro lizingning quyidagi modifikatsiyalari
mavjud: to‘g‘ridan-to‘g‘ri eksport va import, tranzit (bilvosita), to‘g‘ri bo‘lmagan.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqaro lizingda bitim bo‘yicha barcha operatsiyalar turli mamlakatlarning
yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan tijorat tashkilotlari o‘rtasida amalga oshiriladi.
Tranzit (bilvosita) lizingda bir mamlakatdagi lizing beruvchi boshqa mamlakatdan kredit oladi
yoki zarur bo‘lgan uskunalarni sotib oladi va uchinchi bir mamlakatdagi ijarachiga yetkazib beradi.
128
To‘g‘ri bo‘lmagan lizingda lizing firmasi va iste'molchi bir mamlakatga tegishli bo‘ladi, lekin
lizing firmasi boshqa mamlakatda joylashgan bo‘ladi. Xalqaro lizing biznesi ichki lizingga nisbatan
ancha kech rivojlana boshladi. Xalqaro lizing operatsiyalini rivojlanishiga quyidagi omillar ta'sir
etgan: ko‘pchilik mamlakatlarda kredit olish shartlarining og‘irligi, banklar tomonidan foiz
stavkalarini oshirishlari, lokal moliyaviy inqirozlar, ba'zi mamlakatlar soliq tizimining beqarorligi va
boshqalar.
Xalqaro lizing operatsiyalarini amalga oshirishdagi qiyinchiliklar shundan iboratki, ular nafaqat
o‘zining, balki hamkor mamlakat hukumatining ham valyuta, bojxona va boshqalarni tartibga solish
qoidalari ta'siri ostida bo‘lishadi. Xalqaro moliyaviy lizing taraqqiyoti oldidagi to‘siqlarni yo‘q qilish,
undan foydalanish imkoniyatini kengaytirish maqsadida turli mamlakat va xalqaro tashkilotlar
mutaxassislari tomonidan ishlab chiqilgan Xalqaro moliyaviy lizing bo‘yicha Ottava Konvensiyasi
1988 yilning may oyida qabul qilindi.
Yirik xalqaro lizing tashkilotlaridan "Ebikliz"ni va milliy lizing assotsiatsiyalarining yevropa
federatsiyasi (Lizyurop)ni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. "Ebikliz" Gollandiya, Italiya,
Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Belgiya va Fransiya davlatlaridagi lizing kompaniyalarini
birlashtiradi. Bu tashkilot ko‘pchilik hollarda halqaro lizing bitimlarini amalga oshirishda vositachi
vazifasini o‘taydi. "Lizyurop" 1979 yilda tashkil etilgan bo‘lib, hozirgi kunda 17 ta mamlakatning 700
ta lizing kompaniyasini birlashtiradi. Uning tarkibiga Avstriya, Belgiya, Bolgariya, Shveytsariya,
Germaniya, Daniya, Ispaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Irlandiya, Lyuksemburg, Norvegiya,
Gollandiya, Portugaliya, Shvetsiya, Finlyandiya davlatlari lizing kompaniyalari kiradi. Xalqaro lizing
tashkilotlarining asosiy vazifalari qo‘yidagilardan iborat:
a) a'zo mamlakatlarning qonunchiliklarini o‘rganish va taqqoslash;
b) barcha xuquqiy, soliq, moliyaviy masalalarni hal etish;
v)
lizing bitimlarining shartlari to‘g‘risidagi statistik ma'lumotlarning yig‘ish;
g) lizing firmalarini tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni o‘rganish.
80-yillar oxirlarida jahonning 60 mamlakatida joylashgan lizing kompaniyalar o‘z
operatsiyalarini 150 mamlakatda amalga oshirardilar. "Lizyurop" halqaro assotsiatsiyasiga kiruvchi 16
ta milliy lizing kompaniyalarga tegishli shartnomalarning umumiy summasi 1986 yilda 36 mlrd.doll.ni
tashkil etdi. 80-yillar o‘rtalarida eksport lizing operatsiyalarining yillik hajmi 15-20 mlrd.doll.ni
tashkil etdi, shu jumladan AQShda 8-10 mlrd. doll., Yaponiyada - 3-4 mlrd. doll., Angliyada - 0,5-1,5
mlrd. doll. Agar yangi uskunalarni ijaraga olish uchun investitsiyalar bo‘yicha hisob-kitob qilinsa, bu
yerda rivojlangan mamlakatlarning ulushi 75%ni tashkil etadi (AQSh-50%, Yaponiya-14%,
Germaniya-4,6%, Buyuk Britaniya-3,8%).
4. Xalqaro lizing
AQShdagi lizing operatsiyalari. Hozirgi vaqtda lizing yordamida amalga oshiriladigan jahon
savdo oborotining teng yarmi AQSh hissasiga to‘g‘ri keladi. AQShda lizingni yuksak sur'atlarda
rivojlanishining muhim sabablaridan biri investitsiyalarga nisbatan beriladigan soliq imtiyozi edi.
Bunga yangi investitsiyalar yig‘indisining 10 foizgacha soliq yig‘indisidan chiqarib tashlanar edi.
Masalan, asbob-uskunalar sotib olish xarajatlari 100 ming dollar deylik, soliq imtiyozi 10%, soliq
yig‘indisidan 10 ming dollar chiqarib tashlanadi. Lizing shartnomasida soliq imtiyozi Moliya
vazirligining ichki daromadlari boshqarmasi tomonidan ijara uchun o‘rnatgan qoidalarga mos kelgan
holdagina qo‘llaniladi. Shunday qoidalardan biriga ko‘ra bu lizingning davomiyligi 30 yildan kam
bo‘ladi.
Buyuk Britaniyada lizing operatsiyalari. Buyuk Britaniyada lizing nisbatan kech, ya'ni 1970
yildan keyingina keng ko‘lamda rivojlandi. 1981 yildan 1986 yilgacha hukumat korporatsiyalaridan
olinadigan soliq 52%dan 35%ga pasaygan. Shu vaqtgacha qo‘llab kelingan 100% li soliq imtiyozi (bu
imtiyoz birinchi yilga nisbatan qo‘llanilardi) 25% li imtiyoz bilan almashtirildi. Korporatsiyalardan
olinadigan soliq stavkasi pasaytirilishi bilan lizingga nisbatan qo‘llaniladigan soliq imtiyozining ham
ahamiyati pasaydi. Bu esa lizing va uskunalar sotib olish qiymatining pasayishiga olib keladi. Hozirgi
kunda ham soliq imtiyozlarining ma'lum qismi saqlanib qolgan. Masalan, birinchi yil mobaynida ijara
to‘lovlari soliqqa tortilmaydi.
129
Fransiyada lizing operatsiyalari. Fransiyada 1967 yilda "Lokafrans" nomli birinchi lizing
kompaniyasi yuzaga keldi. Hozirgi kunda keng turdagi tovarlar, samolyot va vertolyotlar, hisoblash
texnikalari, tibbiy asbob-uskunalar, sanoat dastgohlari va hokazolar lizing yordamida ishlatilmoqda.
Fransiyada lizing operatsiyalarining qo‘yidagi asosiy xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin:
1.
Lizing ob'ektining qoldiq qiymati uning boshlang‘ich qiymatining 1%i dan 7% gachani
tashkil etadi.
2.
Ijara to‘lovlari oyda 1 marta, 3 oyda, 6 oyda va yilda to‘lanadi.
3.
Qo‘zg‘almas mulk lizinggi keng rivojlangan.
Bunday lizing, odatda 15-20 yil davom etadi. Bu sohadagi eng yirik tashkilot SIKOMI bo‘lib, u
aksiyador kompaniyadir. Hozirgi kunda 10 mln. frankdan ortiq nizom fondiga ega.
Germaniyada lizing operatsiyalari. Hozirgi kunda Germaniyada ko‘plab lizing kompaniyalari
uchraydi. Ulardan 57 tasi nemis lizing assotsiatsiyasi tarkibiga kiradi. Lizing sohasidagi eng yirik
tashkilotlardan ikkitasini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular "Mitfinans Gimbx" va "Gefa-lizing
Gimbx". "Mitfinans Gimbx" 1962 yilda tashkil etilgan. Germaniyada birinchi bo‘lib tashkil etilgan bu
lizing kompaniyasining ustav kapilali 1 mln.nemis markasini tashkil etardi. Hozirgi vaqtda uning oltita
o‘ziga qarashli kompaniyasi mavjud. "Gefa-lizing Gimbx" 1968 yilda tashkil etilgan. O‘zining hozirgi
kungacha bo‘lgan faoliyati mobaynida, u o‘z mijozlariga 3 mlrd. nemis markasi miqdoridagi
uskunalarni ijaraga berdi.
Avstriyadagi lizing operatsiyalari. Avstriyada lizingning rivojlana boshlaganiga 25 yil bo‘ldi.
Avstriyada ijaraning o‘rtacha muddati lizingga berilayotgan predmetning ishlatilishi muddatiga qarab
2 yildan 15 yilgacha bo‘lgan vaqtni tashkil etadi. Shartnoma muddati tugagandan so‘ng, ijarachi
predmetning qolgan ishlash muddatiga yangi lizing shartnomasini tuzish mumkin yoki lizing
predmetini sotib olish to‘g‘risidagi muzokarani boshlashi lozim. Avstriyada lizing muddatini
uzaytirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Lizingga hatto bolalar bog‘chalari va maktablar beriladi. Avstriyada
1984 yilda qabul qilingan yangi soliq qonuniga muvofiq, lizing berishda soliq imtiyozlari qo‘llaniladi.
Ammo buning uchun lizing shartnomasining muddati uskunaning umumiy ishlatilish muddatining 40-
90% idan oshmasligi lozim. Avstriyada "Rayfanzen lizing"ni yetakchi lizing firmalaridan biri sifatida
misol keltirish mumkin.
Italiyada lizing operatsiyalari. Italiyada birinchi lizing kompaniyasi 1963 yilda paydo bo‘ldi.
Hozirgi vaqtda Italiya lizing assotsiatsiyasi 50 ta kompaniyani o‘z ichiga oladi. Lizing bo‘yicha soliq
imtiyozlari jamoat tashkilotlari va iqtisodiyotdagi ayrim tarmoqlarga nisbatan qo‘llaniladi. Yirik lizing
kompaniyalaridan "Lokafit"ni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. "Lokafit" yer tekislovchi
mashinalarni, qishloq xo‘jaligi mashinalarini, bosh idora (ofis)lar uchun uskunalarni, komp'yuterlar,
qo‘zg‘almas mulk, transport vositalari (samolyotlar, kemalar, avtomobillar va hokazolar)ni lizingga
beradi. "Lokafit"ning Germaniya, Fransiya, AQSh, Ispaniya, Xitoyda qo‘shma korxonalari mavjud.
Shuninglek, u Yugoslaviya va Vengriya bilan lizing operatsiyalarini amalga oshiradi.
Yaponiyada lizing operatsiyalari. Yaponiya lizing operatsiyalari rivojlangan mamlakat
hisoblanadi. Yaponiyada eng yirik lizing kompaniyalaridan biri "Century Leasing System" bo‘lib u
1969 yilda tashkil topgan. Uning to‘plangan ustav kapitali 584 500 000 ienni tashkil etadi. Bu
kompaniya Gonkongda, Singapurda, Buyuk Britaniyada o‘z filiallariga ega. Bitta tijorat banki bitta
savdo va ikkita sug‘urta kompaniyasi "Century Leasing System'^^ aksionerlari hisoblanadi.
Shvetsiyada lizing operatsiyalari. Shvetsiyada lizing operatsiyalarining rivoji 60-yillarning
boshlariga to‘g‘ri keladi. O‘sha paytlarda lizingdan kichik va o‘rta kompaniyalar foydalanar edi. Gap
shundaki, bu paytda maxsus bank qonunchiligi mavjud bo‘lib, unga ko‘ra, har bir bank o‘zining
ko‘pchilik ssudalari uchun ta'minlaganlik bo‘lishini talab etar edi. Lizing bu holatni yengillashtirdi,
chunki bunda kredit beruvchi asbob- uskunalarning egasi hisoblanadi. Dastlabki paytlarda qayta sotib
olish to‘g‘risida shartnomalar tuzilardi, bu shartnomalarga ko‘ra asbob- uskunalar yetkazib beruvchi
korxona yoki mijoz lizing bo‘yicha o‘z majburiyatini bajarmagan taqdirda, uskunalarni qayta sotib
olish majburiyatini olardi. Hozirgi kunda bunday qayta sotib olish shartnomalari Shvetsiya lizing
130
amaliyotida juda kam qo‘llaniladi. Ijaraning asosiy muddati 3-5 yilni tashkil etadi. Kamdan-kam
hollarda bu muddat 9 yilgacha cho‘zilishi mumkin.
Ispaniyadagi lizingning huquqiy asoslari. Ispaniyada hozirgi vaqtda 117 tadan oshiq lizing
kompaniyasi mavjud. Shulardan 20 tasi mustaqil, qolganlari banklar qoshidagi kompaniyalardir. Ijara
muddati asosan 3-5 yilni tashkil etadi. Lizing operatsiyalarini amalga oshirish quyidagi qonuniy
hujjatlarda o‘z aksini topgan:
1.
1977 yilda qabul qilingan lizingning mazmuni haqidagi dekret.
2.
1980 yilda qabul qilingan qo‘zg‘almas mulklar bo‘yicha lizing operatsiyalari haqidagi
dekret.
3.
Bank muassasalarining ishtiroki xususida 1988 yilgi qonun.
Har qanday tadbirkorlik faoliyati singari lizing shartnomalari
ham ishonchli huquqiy asosga ega bo‘lishi kerak. Yaqin vaqtlargacha ko‘pgina rivojlangan
mamlakatlarda mavjud qonunchilikka ko‘ra mashina va uskunalar ijarasi umumiy normalar asosida
boshqarilar, tomonlar munosabatini bildiruvchi texnologik aniqliklar mavjud emas edi. Keyingi
vaqtlarda bir qator xorijiy mamlakatlardagi fuqorolik huquqlarida lizing va uning turlariga huquqiy
aniqlik berilgan, ulardan bir qanchasi bo‘yicha esa tegishli qonuniy hujjatlar qabul qilingan.
Lizing munosabatlarining huquqiy ta'minlanganlik darajasi bo‘yicha mamlakatlar asosan 3
guruhga bo‘linadi:
Lizing shartnomalarini boshqaruvchi maxsus qonunlar mavjud mamlakatlar guruhi (Kontinental
G‘arbiy yevropa mamlakatlari: Fransiya, Belgiya, Italiya).
Maxsus qonuniy hujjatlar amal qilayotgan mamlakatlar ("Umumiy huquq" mamlakatlari:
Angliya, Avstraliya, Yangi Zelandiya).
Amalda maxsus qonunchiligi mavjud bo‘lmagan mamlakatlar: (AQSh, Germaniya). Birinchi
guruh mamlakatlaridagi mavjud qonunchilik uchun xarakterli xususiyat, lizing munosabatlari nafaqat
asosiy hamkorlar (lizing oluvchi va lizing beruvchi) o‘rtasida boshqariladi, balki lizing kompaniyasi
bilan yetkazib beruvchi o‘rtasida (lizing operatsiyalari mobaynida transport vositalari xizmatidan
foydalanish hollari, mol- mulk kompaniyasi) ham boshqariladi.
Birinchi qonunchilikka ko‘ra lizing kelishuvlarida (uch tomonlama) quyidagi holatlar albatta
ko‘rsatilishi kerak: uskunalarning aksariyati keyinchalik ijaraga topshirilishi va ular faqat professional
maqsadlar uchun ishlatishi lozim. Unda yana sotib olish va baho huquqi shart- sharoitlari ham
ko‘rsatiladi, ya'ni kelishuv muddati tugagandan so‘ng qaytarib olishi mumkin. Shu bilan birgalikda
risk va mas'uliyat bo‘yicha muammolar fuqarolik va savdo huquqlariga oid umumiy normalar orqali
amalga oshiriladi.
Ikkinchi guruh mamlakatlari qonunchiligiga ko‘ra lizing kelishuvlari vaqtinchalik ishlatishga
berilayotgan buyumning qiymati va lizing kelishuvlari sub'ektlariga bog‘liq ravishda boshqariladi.
Uchinchi guruh mamlakatlaridagi maxsus qonunchilikning mavjud emasligi. Masalan, AQShda.
Yaqin vaqtlargacha bu mamlakatlarda lizingga bo‘lgan munosabatni belgilovchi asosiy vosita soliq va
amortizatsiya imtiyozlari edi. Ular soliqqa tortish masalalariga bag‘ishlangan qonuniy hujjatlarda
belgilab berilgan. Bu mamlakatlarda lizing kelishuvlarida umumiy fuqarolik va savdo huquqlari keng
qo‘llaniladi.
O‘zbekistonda lizingning rivojlanishi. Xalqaro moliya korporatsiyasi 1995 yilda O‘zbekistonning
birinchi lizing kompaniyasini moliyalashtirgan. XMK ishtirokida "O‘zbeklizing interneshnl"
aksionerlik birlashmasi tashkil topgan. XMK respublika lizing operatsiyalari bozorini tartibga solib
turuvchi huquqiy-normativ hujjatlarni qabul qilinishida faol ishtirok etgan. Hozirda esa lizing
operatsiyalari bozori Fuqarolik kodeksi (1996 yil) va "Lizing to‘g‘risida"gi qonun asosida tartibga
solinmoqda. 2002 yil qishda Oliy Majlis sessiyasida lizing qonunchiligiga 38 ta tuzatish kiritilgan.
Tuzatishlarning muhimlaridan biri lizing kompaniyalariga lizing operatsiyalarini moliyalashtirish
uchun mablag‘ jalb etish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.
131
Undan tashqari, 2001 yilda O‘zbekiston xalqaro moliyaviy lizing to‘g‘risidagi UNIDRUA
konvensiyasini ratifikatsiya qildi. O‘zbekistonda lizing operatsiyalarini asosan 6 ta lizing
kompaniyalari amalga oshiradi.
"O‘zbeklizing interneshnl" kompaniyasining ustav kapitali 6 mln. AKSh dollarini tashkil etadi.
U 50 ming doll.dan 1,7 mln.doll.gacha qiymatdagi uskunalarni lizingga berishga ixtisoslashgandir.
2002 yil oxiriga qadar kompaniya 9,4 mln.doll.ga teng qiymatdagi 40 ta loyihani amalga oshirgan. Bu
loyihalarning barchasi 50 mln.doll.dan 500 mln.doll.ga teng bo‘lgan loyihalardir. Birinchi
loyihalardan kompaniya yiliga 15%, so‘mdagi loyihalardan 25% oladi. "O‘zbeklizing interneshnl"
kompaniyasi foizlarni asosiy summadan hisoblaydi (boshqa lizing kompaniyalari foizlarni ssuda
qarzlaridan hisoblaydilar). Loyihalar muddati bir yildan besh yilgacha. Kafolat ta'minoti 50%ga
boradi. Moliyalashtirishni ochilishining minimal muddati - ikki hafta. "O‘zbeklizing interneshnl"
mamlakatimizdagi o‘z valyuta resurslariga ega bo‘lgan yagona lizing kompaniyasidir.
Osiyo-yevropa trast kompaniyasi 1996 yilda tuzilgan. Uning ustav kapitali - 50 ming doll. U
respublikaga uskunalarni import qiladi hamda mablag‘larni kichik va o‘rta korxonalarga
investitsiyalashga sarflaydi. Kompaniya 3,6 mln.doll. qiymatdagi 10 ta loyihani amalga oshirgan.
Kompaniya ta'sischilari tarkibida o‘zgarishlar sababli oxirgi 1,5 yilda yangi loyihalar
moliyalashtirilmayapti.
"Baraka" universal lizing kompaniyasi 1996 yilda tashkil topgan, ustav kapitalini 2003 yilda 1
mlrd. so‘mga yetkazish mo‘ljallangan. U asosan qiymati 100 doll.dan 60000 doll.gacha bo‘lgan
uskunalarni ichki lizingi bilan shug‘ullanadi. Kompaniya 9,1 mln.doll. qiymatidagi 97 ta loyihani
amalga oshirgan. U Isroildan 15 ta kichik sut zavodlarini lizingini ta'minlagan. Loyihaning umumiy
narxi 206 ming doll. So‘mli loyihalar bo‘yicha "Baraka" kompaniyasi yiliga 34-35% hisoblaydi.
"O‘zKeYSagrolizing" kompaniyasi 1997 yil tashkil etilgan. Ustav fondi-5 mln.doll. Kompaniya
"KeYS" amerika kompaniyasi ishlab chiqargan qishloq xo‘jaligi texnikasi lizingini amalga oshiradi.
Hozirga qadar umumiy qiymati 7,2 mln. doll.lik 37 loyiha amalga oshirilgan.
Lizing operatsiyalarini amalga oshirishda yetakchi o‘rinni egallaydigan kompaniyalardan biri
"Uzselxozmashlizing" 1999 yilda tashkil etilgan. Ustav fondi - 1,5 mln.doll. Umumiy qiymati 152,9
mln.doll.ga teng 4420 ta loyiha amalga oshirilgan. Kompaniyaning yetakchi pozitsiyalari mahalliy
ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi texnikasini 7 yilga 15% foydasi bilan lizingga berishga
asoslangandir.
1997 yilda tashkil topgan "O‘zavializing" kompaniyasining kapitali 24,5 mln. so‘mdir. Hozirgi
kunga qadar kompaniya 15 mln.dollarlik bitta bitimni amalga oshirdi. Navbatda DAJ "TAPOICh" ga
ishlab chiqarish aviatexnikasi lizingini Rossiya va Xitoy aviakompaniyalari bilan birgalikda amalga
oshirish turibdi.
O‘zbekistonda kichik va o‘rta biznesga lizing xizmatlarini amalga oshiruvchi beshta lizing
kompaniyasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Undan tashqari lizing xizmatlarini mamlakatning 11 tijorat
banklari ham ko‘rsatadilar. Lizing loyihalari soni bo‘yicha kutilmaganda "Tadbirkorbank" yetakchi
o‘ringa chiqib oldi (103 loyihaning umumiy summasi 220 ming.doll). Qishloq xo‘jaligi lizingi jadal
rivojlanmoqda. 2002 yil avgust oyida Prezident farmoni chiqqunga qadar banklarga lizing
operatsiyalarini amalga oshirishdan ko‘ra kreditlar berish afzallroq edi. Chunki hozirda lizing
to‘lovlari qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilingan. Undan tashqari lizingga berish uchun olib
kirilayotgan texnologik uskunalar QQS va bojxona to‘lovlaridan ozod qilingandir. Lizing oluvchilar
esa lizing ob'ekti bo‘yicha mulk solig‘ini to‘lamaydilar.
Qisqa xulosalar
Bozor sharoitida hukumat bugungi kun bilan emas, balki kelgusini o‘ylab iqtisodiy siyosat olib
boradi. Lizing fan-texnika taraqqiyotiga xizmat qiladi. Ertangi kunda ishlab chiqarish bugungi
olinmagan soliqlarni to‘liqligicha qoplaydi, demak, u iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qo‘shimcha
imkoniyat yaratib beradi.
Shu sababli ko‘pchilik lizing operatsiyalarida jalb qilingan mablag‘lar keng qo‘llaniladi. Bunda,
odatda, bankning uzoq muddatli ssudalari jalb qilinadi.
132
Tayanch iboralar
Lizing, lizing kreditlari, lizing operatsiyasi, operativ lizing, moliyaviy lizing, qaytaruvchi lizing,
halqaro lizing, levedj lizing, paketdagi lizing, sof lizing, to‘liq lizing, xayring, reyting, tranzit lizing.
Nazorat savollari
1.
Texnika taraqqiyotida lizing kreditlarining o‘rni qanday?
2.
Lizing operatsiyasida nechta tomon qatnashadi?
3.
Lizingning qanday turlari bilasiz?
4.
O‘zbekistonda lizingning rivojlanish holati qanday?
5.
Operativ lizingniga izoh bering.
6.
Qaytaruvchi lizing nima?
7.
Lizing kreditlari nima?
8.
Xalqaro lizing nima?
| 