О‘QUVCHILAR KREATIVLIK XUSUSIYATLARINI TESTLARDAN
FOYDALANISH ASOSIDA RIVOJLANTIRISH
Iroda To‘raqulova Xolbo‘tayevna, p.f.n., dots.
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya:Ushbu maqolada shaxs intellektini rivojlantirish, unda tanqidiy,
ijodiy va kreativ fikrlash qobiliyatini shakllantirish, o‘quvchilar kreativlik
xususiyatlarini testlardan foydalanish asosida rivojlantirish masalalari o‘rganilgan.
Kalit sо‘zlar: Intellekt, kreativlik, ijodiy, kreativ fikrlash, qobiliyat, zehn,
bilish jarayonlari, psixik xususiyat, divergent tafakkur, konvergent tafakkur.
Innovatsion ta’lim muhitining shakllanishi o‘quvchi shaxsinining
intellektini rivojlantirish inson kapitalidan samarali foydalanishning asosi
ekanligini tasdiqlamoqda. Bugungi kunda inson kapitalidan samarali foydalanish
jamiyat rivojiini ta’minlashi barchaga ma’lim. Bu borada jahon miqyosida shaxs
intellektini rivojlantirish, unda tanqidiy, ijodiy va kreativ fikrlash qobiliyatini
shakllantirish ehtiyoji tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. 2021 yildan boshlab
umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchi yoshlarini o‘qish, matematik tabiiy-ilmiy
va kompyuter savodxonligi kabi yo‘nalishlar bo‘yicha baholash imkonini
beradigan. PISA (Programme for International Student Assessment;
O‘quvchilarning ta’limiy yutuqlarini baholash bo‘yicha Xalqaro dastur)ning
kreativlik mezoni bilan boyitilayotganligi dolzarb ahamiyat kasb etayotganligidan
dalolat beradi.
Inson shaxsi kreativligi, ijodiy qobiliyatni rivojlantirish muammosi turli
o‘nalishlarda o‘rganilgan. Bu muammolarni Torrens, Dj.Gilford, Adrean Xill,
Z.
Freyd, C. Jung, A. Maslou Ed. Karvasarskiy B.D., A.I. Koptin, Rudestam K,
Maklakov A.G, pedagog olimlardan Xasanboyev J., To‘raqulov X., Gaydarov M.,
Xasanboyeva O, Usmanov N. kabilar o‘rgangan. Ayni o‘rinda shuni alohida qayd
etib o‘tish joizki, har bir shaxs tabiatan kreativlik qobiliyatiga ega. Xo‘sh,
o‘qituvchilar o‘zlarida kreativlik qobiliyati mavjudligini qanday namoyon eta
olishlari mumkin. Bu o‘rinda Patti Drapeau shunday maslahat beradi: “Agarchi
o‘zingizni kreativ emasman deb hisoblasangizda, hozirdanoq kreativ tafakkurni
rivojlantirishga qaratilgan darslarni tashkil eta boshlashingizni maslahat beraman.
Aslida, gap sizning ijodkor va kreativ bo‘lganingiz yoki bo‘lmaganingizda emas,
balki darslarni kreativlik ruhida tashkil etishingiz va yangi g‘oyalarni amalda
sinashga intilishingizdadir” . Patti Drapeau nuqtai nazariga ko‘ra kreativ fikrlash,
eng avvalo, muayyan masala 19 yuzasidan har tomonlama fikrlash sanaladi. Har
tomonlama fikrlash talabalardan o‘quv topshirig‘i, masalasi va vazifalarini
bajarishda ko‘plab g‘oyalarga tayanishni talab etadi. Bundan farqli ravishda bir
tomonlama fikrlash esa birgina to‘g‘ri g‘oyaga asoslanishni ifodalaydi. Mushohada
yuritishda masala yuzasidan bir va ko‘p tomonlama fikrlashdan birini inkor etib
bo‘lmaydi. Binobarin, bir va har tomonlama fikrlash kreativlik xususiyatlarini
shakllantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, topshiriqni bajarish, masalani
yechishda umumtra’lim maktab o‘quvchilari muammo yechimning bir necha
variantini izlaydi. Xar tomonlama fikrlash, keyin esa eng maqbul natijani
kafolatlovchi eng to‘g‘ri yechimda to‘xtalishi tabiiy. O‘quvchi shaxsning
kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his-tuyg‘ularida, muayyan faoliyat
turlarida namoyon bo‘ladi. Kreativlik o‘quvchi shaxsini yaxlit holda yoki
uning muayyan xususiyatlarini tavsiflaydi. Kreativlik iqtidorning muhim omili
sifatida ham aks etadi. Qolaversa, kreativlik zehni o‘tkirlikni belgilab beradi.
Evropa mamlakatlarda barcha sohalarning mutaxassislari kabi o‘qituvchilar ham
o‘zlarida kreativlik sifatlari mavjudligi va uning darajasini aniqlab boradi. Buning
uchun ular E.P.Torrens tomonidan 1987 yilda asoslangan va shaxsning kreativ
tafakkurga egaligini aniqlovchi testdan o‘tadi. Mazkur test shaxs kreativligi va
uning darajasini ijodiy faoliyatni tashkil etishdagi faollik, tezkor fikrlash, o‘ziga
xos (orginal)lik va takomillashganlik kabi mezonlar bo‘yicha baholash
imkoniyatini yaratadi. O‘quvchi tomonidan tavsiya etilgan savollarga beriladigan
javoblar aynanmana shu to‘rtta mezonni qanotlantirishi kerak. E.P.Torrens
fikricha, “kreativlik” tushunchasi negizida quyidagi yoritiladi:
-muammoni yoki ilmiy farazlarni ilgari surish;
-farazni tekshirish va o‘zgartirish;
-qaror
natijalarini
shakllantirish
asosida
muammoni
aniqlash;
-muammo yechimini topishda bilim va amaliy harakatlarning o‘zaro
qarama-qarshiligiga nisbatan ta’sirchanlik Ijodkorlikning doimiy yo‘ldoshi bo‘lgan
bir hodisa bor. Bu ilhom degan hodisadir. Agar o‘quvchilarda ijodkorlikni
shakllantirish jarayonida ularda ilhom uyg‘otish muammosini hal qila olsak,
oldimizga qo‘yilgan maqsadning yarmiga yetgan bo‘lar edik. Bu vazifani bajarish
uchun ham ongostiga murojaat qilishimiz va u bilan ishlashimiz kerak bo‘ladi.
Psixologiya fanlarida kreativlik voqeylikni o‘ziga xos aks ettirishga, kishining
olam haqidagi boy tasavvurlarga egaligini ifoda etuvchi tafakkur uslubi sifatida
baholanadi. O‘z ichki olamini bilish, tushunish, his qilish xususiyati ko‘pchilikka
xosdir. Shuning uchun ham aksariyat odamlar o‘z hayotini ma’lum maromga solib,
ruhiyatini ongli idora qiladi. Afsuski, ayrim kishilarda bu garmoniyani his etish va
boshqarish qobiliyati sust bo‘ladi va ruhiy muammolar tufayli aziyat chekish
ko‘pincha shu toifadagi odamlarda ko‘proq kuzatiladi. Eng qiziqarlisi shundaki,
ko‘pincha bu kabi muammolarning asosiy sababi insondagi ijodkorlik va uning o‘z
vaqtida ro‘yobga chiqarish imkoniyati bilan bog‘liq bo‘lar ekan. Demaq
ijodkorlikni ro‘yobga chiqarish orqali inson ruhiyatidagi tashqi va ichki olam
garmoniyasiga erishish mumkin degan xulosa chiqarsak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Psixologiyada ijodiylik birinchi marta 1950 yilda ilmiy o‘rganilgan.
Mashhur amerikalik psixolog Dj.Gilford o‘sha yili Amerika psixolog
assosiasiyasining kongressida ijodiy tafakkur va ijodiy jarayon haqida ma’ruza
qilib bu sohaga olimlarning diqqatini tortdi. Dj.Gilford bu sohada chuqur
izlanishlar olib borib, 1967 yilda kreativ tafakkurni shakllantiruvchi va aniqlovchi
testlar batareyasini ishlab chiqdi. Ijodiy tafakkur bu kishilardagi aqliy faoliyatning
asosiy
xarakteristikasi
bo‘lib,
tafakkur
individualligini
xarakterlaydi.
Dj.Gilfordning intelekt modeli uch o‘lchovli o‘zgarib turuvchi uzunlikka ega
bo‘lgan to‘g‘ri burchakli geometrik shakldir. Bunda barcha aqliy qobiliyat va
harakatlar uch o‘lchovga binoan muayyan shaklga keltiradi.
Bular: a) aqliy jarayonlar; b) aqliy qoniqish; v) aqliy natijalardir.
Dj.Gilford farazicha aqliy jarayonlarga quyidagilar kiradi:
1. Bilish qobiliyati (kashfiyot yoki nimanidir e’tirof etish).
2. Xotira (nima olinayotgan bo‘lsa, o‘shani esda saqlash).
3. Divergent tafakkur (turli yechimlarni izlashda va boshqarishdagi tafakkur).
4. Konvergent tafakkur (yechimini faqat bitta yagona yo‘l bilan topish).
5. Baholash (yaxshi va eng to‘g‘ri fikrlash, yaqinlashish aynan o‘xshash va
boshqalar bilan belgilanadi).
Dj.Gilford tajribasining asosida quyidagilarga diqqatni qaratadi. Tajriba
maqsadi: shaxsning ijodiy (kreativ) tafakkur xususiyatlarini aniqlash.
Tajriba materiali: Dj.Gilford kreativ tafakkurni o‘rganishga mo‘ljallangan 4
ta sub’testi. Qalam, qog‘oz va toshiriqda ko‘rsatilgan materiallar.
Sinaluvchiga ko‘rsatma: “Quyida sizga har biri o‘z ichiga 3 tadan sub’testni
o‘z ichiga olgan 4 ta test beriladi. Har bir testni ko‘rsatmaga bnoan bajaring”.
Dj.Gilford tomonidan tafakkur kreativligiga taalluqli bo‘lgan bir nechta
testlar berilgan. Quyida shulardan1tasini keltiramiz:
Rasmlar interpritasiyasi: Bu nima? Bunda sinaluvchiga 3 ta rasm
havola etiladi, har birida ma’lum shakl ifodalangan. Sinaluvchiga 2-3 minut vaqt
beriladi. Shu vaqt ichida sinaluvchi shakl nima ekanligini ifodalovchi javoblarni
imkon darajada ko‘proq topishi kerak bo‘ladi kreativ o‘quvchilar murosasiz,
ziddiyatli, yuqori emosionallikni namoyon etadilar. Ular ichki muammolarni
mustaqil xal qiladilar. Odatiy fikrlovchi kishilar yuqori emosionallikni namoyon
etmaydilar va ma’qullamaydilar. O‘zlarining kelajakdagi kasblari xaqidagi
savollarga javob berar ekan, kreativ fikrlovchilar mexnatning ijodiy tabiati, yuqori
yutuqlarga intilish va noan’anaviy faoliyat turlariga jalb qilish xaqida gapirishadi.
Ular ijtimoiy taraqqiyotga xissa qo‘shishni, yangi narsalarni yaratishni, odamlar
ongidan
ustunlik
va
xokimiyatga
ega
bo‘lishni
xoxlashadi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib shunday xulosa qilish mumkinki, bugungi
kunda o‘quvchilarni xar tomonlama kamol toptirish ongi va xulk-atvorini
shakllantirishda ularning ijodiy tafakkurini rivojlantirishga aloxida axamiyat berish
davr talabidir. Aytib o‘tilganidek barcha shaxslarda kreativlik sifatlari o‘z-o‘zidan
rivojlanmaydi. Shunga ko‘ra kreativlik sifatlarini muvaffaqiyatli rivojlantirishning
bir qator yo‘llari mavjud.Birinchi yo‘l - kreativ fikrlash ko‘nikmasini
shakllantirish. Bunda asosiy urg‘u kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish
asosiy e’tibor markazida bo‘lib, kishilar fe’llar yordamida kreativ xarakterdagi
harakatlarning mohiyatini ifodalashga yo‘naltiriladi. Xususan, o‘quvchilarda
kreativ fikrlash ko‘nikmasini samarali shakllantirish maqsadida ularni fikrlashga
undovchi savollar tarkibida zarur fe’llarning bo‘lishiga e’tibor qaratadilar. Bu holat
misollar bilan tushuntirilsa, «Bilish jarayonlari va psixik xususiyatlar o‘rtasidagi
aloqadorlikni tasniflab bering» mazmunidagi nazorat savollarini berish ularda
kreativlikni shakllantirmaydi.
Zero, savol tarkibidagi «ta’riflab bering» tushunchasi o‘z mohiyatiga ko‘ra
«mavjud bilimlaringizni birma-bir aytib o‘ting» deyish bilan teng. Nazorat
savollarini berishda o‘quvchilarni fikrlashga undovchi so‘z (fe’l)lardan foydalanish
ularning kreativ fikrlashlarini osonlashtiradi. Shu sababli o‘quvchilarda kreativ
sifatlarni shakllantirishning birinchi yo‘liga ko‘ra psixologlar turli, antiqa,
noan’anaviy hamda puxta javobni berishga majbur qiluvchi so‘z (fe’l)lardan
foyalanishlari maqsadga muvofiqdir. Masalan, «bog‘liqlikni toping», «yarating»,
«bashorat qiling», «fikrni mantiqan bayon eting», «tasavvur qiling» kabi so‘z
(fe’l)lardan foydalanish amaliy jihatdan samarali sanaladi. Birinchi yo‘lni qo‘llash
- shaxsda kreativlik ko‘nikmasini shakllantirishda «Psixologik kreativlik
xaritasi»dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi yo‘l - amaliy kreativ
fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish. Shaxsda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirishda ko‘rsatmali metod va usullardan foydalanish
mumkin. Bu o‘rinda shaxsda interfaollik va kirishimlilikni rivojlantirmaydi.
Uchinchi yo‘l - kreativ faoliyat jarayonlarini tashkil etish. Mazkur yo‘lda shaxsni
muammoni yechish va innovasion g‘oyalarni ilgari surish jarayonida kreativ, ijodiy
fikrlashga urg‘u beriladi. Mazkur jarayonlarda kreativ metod va usullar faol
qo‘llanilmasa-da, kreativ fikrlash yuz beradi. Masalan, «Bilish jarayonlari va
psixik xususiyatlar o‘rtasidagi aloqadorlikni tasniflab bering» topshirig‘ini bajarar
ekanlar, psixologiya fanlarida bilish jarayonlari bilan psixik xususitalarning
bog‘liq jihatlariva muammolarni tahlil qiladilar. Natijada ushbu jarayonda
ko‘p
tomonlama
fikrlash,
mushohada
yuritish
ruy
beradi.
To‘rtinchi yo‘l - kreativ mahsulot (ishlanma) lardan foydalanish. Bu yo‘lni
tutishda shaxsga « Bilish jarayonlari va psixik xususiyatlar o‘rtasidagi
aloqadorlikni tasniflab bering » mavzusida Power Point dasturi yoki
multimedia vositalari yordamida takdimotni yaratish topshirig‘ini berishi mumkin.
Taqdimotni tayyorlash jarayonida shaxsda kreativ fikrlash ko‘nikmalari faol
rivojlanadi.Bu borada bir qancha testlardan ham foydalanish maqsadga muvofiq
bo’ladi. Predmetlardan foydalanish testi. Ushbu testda sinaluvchiga bir nechta
real predmetlar havola etilib ulardan foydalanish usullari haqida yozma javob
berish taklif etiladi. Masalan: 1) bo‘sh shisha idish 2) katta mix
3) daraxt apilkasi. Havola etilgan predmetlarning har bir guruhining tavsifi uchun 2
minutdan vaqt ajratiladi. Sinaluvchi ajratilgan vaqt oralig‘ida imkon darajada
ushbu predmetlardan foydalanish usullarini ko‘proq keltirishga harakat qilishi
lozim. Masalan:
1) Bo‘sh shisha idish: uyning devorini ko‘tarishda, sindirib lupa
qilishda, hamir yoyishda, pul yoki tanga saqlashda, gul uchun vaza, qurol sifatida,
musiqa chiqaruvchi instrument sifatida va hokazo.
2) Mix-uchli predmet sifatida, silarni aylantirishda, grabl uchun tish yasashda,
ildirg‘ich yasash maqsadida, shifer qoqishda, qalin yog‘ochlarni birlashtirishda va
hokazo.
3) Daraxt apilkasi (qirindi) –yonilg‘i, uy pechkasi uchun o‘tin, spirt uchun
xom ashyo, polni tozalash maqsadida, o‘yinchoq yasashda, dengiz yuzidagi neftni
yo‘qotishda, sport o‘yinlarida, sirkda va hokazolar.
Ushbu test natijalari ham o‘ziga
xos tarzda tahlil qilinib, eng original, qimmatli fikr eglari alohida aniqlanadi.
Xulosa o’rnida aytish joizki,Shaxs kreativligining shakllanishi va uning ijtimoiy
psixologik ahamiyatini aniqlash va uni rivojlantirishning optimal yo‘llarini ishlab
chiqish o‘quvchi yoshlarni eng original, qimmatli fikr eglari muximi kreativlik
xusuiyatlari shakllanishiga mustahkam asos bo’ladi.
| 