Mavzu: Kasblar va ularning klassifikatsiyasi.
Professiografiyaning mohiyati
Reja
1. Kasblar va ularning klassifikatsiyasi. Kasblarni psixologik tizimlash.
2. Shaxs qiziqishlari va kasb.
3. Professiografiyaning mohiyati va uning tamoyillari.
4. “Kasb pasporti” va mutaxassisliklar nomining klassifikashiyasi.
5. Kasbiy yo’nalish, kasb maqsadi, ta’lim darajasi, “Kasbning asosiy ob’ekti”
(sohasi) va kasb tipi.
1. Kasblar va ularning klassifikatsiyasi. Kasblarni psixologik tizimlash.
Kasblar psixologik tizimlashi kasbga yo‘naltirish ishlari uchun mo‘ljallangan.
Qayt etilganidek, kasblar olami juda keng bo‘lib, unda 20 mingdan oritq kasb
va 40 minga yaqin mutaxassisliklar mavjud. Ularning turli belgilariga ko‘ra
tizimlash mumkin. Psixologik tizimlashning xususiyati shuki, bunda ijtimoiy –
iqtisodiy va texnologik belgilardan vos kechiladi.
Kasblar psixologik tizimlashi kasbiy qiziqishlar, qobiliyatlar tashxisini
taminlab berish lozim. Shunda kasblarni guruxlarga birlashtiruvchi psixologik
muammosi kelib chiqadi. Asosiysi, kasblarni tizimlash shaxsni qoniqtiruvchisi
kasb tanlanishi, ya’ni kasb tanlovini engillashtiradi.
Adabiyotlarni o‘rganib chiqish shaxs va kasb muvaffaqiyatligini, ya’ni
kasbiy layoqatni hisobga oluvchi belgilarga to‘xtalib o‘tish imkonini beradi.
Kasblar tizimlashni muhim muammosi – bu kasbni tavsiflovchi ma’lumotlar
to‘plash usullaridir. Bularga kuzatish faoliyatini mustaqil bajarishi (mehnat usuli),
ishchilar bilan savol javob, ish joyidan kuzatuvchi savol javob.
Chet elda qiziqishlar, shaxs qobiliyatlari va temperament xususiyatlarini
hisobgi olish asosida kasblarni tizimlashi keng tarqalgan. Avvalambor Dj.Xolland
tomonidan 1966 yilda ishlab chiqarilgan kasblar tizilashini ajratish mumkin. Uning
niyati psixologik konsepsiyasiga asoslangan bo‘lib, ushbu konsepsiya shaxs
nazariyasini kasb tanlash nazariyasi bilan birlashtiradi.
Yo‘nalishning asosiy komponentlarini o‘rnatish asosida Dj Xolland shaxsning
kasbiga yo‘naltirilgan turlarini ajratadi: Realistik, iqtidor, ijtimoiy konvensional
ya’ni, umumqabul qilish mezonida va an’analarga asoslangan ishbilarmonlik va
badiiy kabi.
Har bir shaxs turi ma’lum kasbiy muhitga yo‘naltirlgan idealistik tur – moddiy
buyumlar yaratishga texnologik jarayon va tehnik qurilmalar iqtidor – aqliy
mehnatga ijtimoiy – ijtimoiy mehnat bilan o‘zaro a’loqaga konvensional aniq
tuzilgan faoliyatga ishbilarmonlik – odamlarga raxbarlik va badiiy – ijodga har bir
shaxs turi modeli quyidagi sxema bo‘yicha tuziladi: maqsadlar, qadriyatlar,
qiziqishlar, qobiliyatlar, istalgan kasbiy rollar mumkin bo‘lgan yutuqlar karьera.
Keyingi kasblar tizimlashi qobiliyatlarini hisobga olishga asoslanadi. Talab
etiladigan qobiliyatlar bo‘yicha kasblar tizimlashi byicha bir necha bor urinshlar
bo‘lgan (E. Bornetann, A. Melcher 1941 : B. I. Dvorok1947) 1953 yilda D Paterson
tomonidan taklif etgan.
Kasblar tizimlashga to‘xtalib o‘tamiz. U juda keng tarqalgan. Tizimlash
asosini 9 ta turli qobiliyatlari tashkil etadi. Minnesota Ocupational Rating Scale
(MORS) yordamida kasbshunos psixologlar tomonidan 432 ta kasb tanlanib olinib
quyidagi 7 ta guruhga bo‘lindi. Akademik, mexanik ijtimoiy, diniy, musiqaviy,
artistlik va jismoniy guruhlardir. Tadqiqot natijalarini umumlashtirish bu 432
kasbni 214 ta na’munaga keltirildi, shulardan 137 tasi bitta kasb mutaxassislika
qolgan 77 tasi ikkitadan 18 tagacha mutaxassislikni birlashtiradi.
E.A.Klimov ishlab chiqqan kasblar tizilmasi ham keng tanilgan.Mehnat
ob’ektiga ko‘ra 5 ta kasb turlari ajratiladi.
1.
Inson tirik tabiat (P). Bu tur namoyondalari o‘simlik va hayvonot
mikroorganizmlar va ular yashash sharoitlari bilan ishlashadi. Masalan meva
sabzavot ustasi, agranom, zootexnik, vitirenar, mikrobiolog.
2.
Inson texnika va jonsiz tabiat (T). Ishchilar jonsiz texnik mehnat
ob’ektlari bilan ishlashadi. Masalan texnik, mexanik, muxantis mexanik, muxandis
elektrik, texnik texnolog va hokozo.
3.
Inson – inson (CH) buna ijtimoiy tizimlar, axloqiy gurxlar, turli yoshdagi
insonlar bilan ishlash nazarda tutiladi. Masalan oziq – ovqat maxsulotlarini
sotuvchisi, sartarosh, shifokor, o‘qituvchi.
4. Inson – belgili tizim. Tabiiy va sun’iy tilliar, shartli belgilar,ramzlar,
raqamlar, formulalar kasb turi namoyondalarini qiziqtiruvchi predmetlar olami.
Masalan pragrammist, chizmachi – kortagraf, matematik, tilshunos, nashriyot
muxarriri.
5. Inson – badiiy obraz (X). Hodisalar badiiy aks etish dalillari – mana
shu narsalar bu kasb turi vakillarini qiziqtiradi. Masalan rassom, dekarator, rassom
– restavrator, musiqa asboblarini sozlovchi, balet artisti, konsert ijrochisi, aktyor
2. Kasb tushunchasining mohiyati. Kasb tushunchasi –
kasbshunoslikning asosiy konseptual bosh tushunchasi – bu kasb tushunchasidar.
Kasbshunoslik adabiyotda kasb tushunchasining tavsif juda ko‘p. Avvlambor bu
mahsus tayyorgarlikni talab etuvchi, inson doim tajribadan o‘tkazuvchi va unga
yashash uchun manba bo‘lib xizmat qiluvchi mashg‘ulotdir. Keyin kasb bir xil
faoliyat bilan shug‘ullanuvchi kishilarni birlashtiradi. Bu faoliyat ichda ma’lum
a’loqalar va axloq normalari o‘rnatiladi.
Kasb jamiyatning mehnatga layoqatli a’zolarini itimoiy tashkillashtirishning
alohida shakli bo‘lib, bunda a’zolar faoliyatining umumiy turi va kasbiy ongi bilan
birlashgan.
Individuallik deganda insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining
betakror birikmasi tushuniladi .
Individuallik kishining o'ziga xosligini, uning boshqa odamlardan
farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik tarkibiga
xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron
xususiyatlar yig'indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi,
iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi.
Individuallik individning boshqalardan farqlaydigan ijtimoiy xususiyatlari va
psixikasining o'ziga xosligi hamda uning qaytarilmasligidir. Zikr etilgan
psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini oʻzida mujassamlashtirgan
odam yo'q, inson shaxsi oʻz individualligi jihatidan betakrordir.
Individ sifatida dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta'sirida
keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy - tarixiy
xususiyatga egadir.
Dunyoga kelayotgan chaqaloqning gavda tuzilishi unda tik yurish
uchun imkoniyatining mavjudligini taqozo etsa, miyasining tuzilishi aql -
hushining rivojlanishi uchun imkoniyat tug'diradi, qoʻllarining shakli
shamoyili mehnat qurollaridan foydalanish istiqbollarining mavjud - ligini
ko'rsatadi. Yuqorida aytilganlarning barchasida chaqaloqning inson zotiga
mansubligini ta'kidlanadi va bu fakt individ tushunchasida qayd etiladi.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir.
Qiziqish insonlarning dunyoqarashi , e'tiqodlari , ideallari ya'ni uning
oliy maqsadlari , orzu niyatlari , orzu umidlari bilan bevosita muhim rol
oʻynaydi hamda ularning muvaffaqiyatli kechishini ta'minlash uchun xizmat
qiladi
Motiv - ma'lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog'liq bo'lgan qandaydir
faoliyatga moyillikdir. Agar ehtiyojlar inson shaxsi faolligining mohiyatini
tashkil etsa motivlar bu mohiyatning namoyon bo'lishidan iboratdir.
SHaxsning ehtiyojlari motivlar bilan bog'liqd. SHuning uchun motivlar bir -
biridan ehtiyoj turlariga qarab farqlanadi. Masalan, moddiy ehtiyojning
qondirilishi bilan bog'liq boʻlgan motivlar yoki ma'naviy ehtiyojlarning
qondirilishi bilan bog'liq boʻlgan motivlar boʻlishi mumkin.
E.A.Klimov: “Kasb – jamiyat uchun zarur va qadriyatli soha bo‘lib bunda
insondan jismoniy va ruhiy kuch talab etadi” bu kuchlar unga sarflangan mehnat
o‘rniga yashashi va rivojlanishi uchun muhim vositalar olish imkonini beradi.
Bu ta’rifni yana to‘ldirarkan, E.A.Klimov kasbiga faoliyat, sifatli tarixiy
rivojlanuvchi tizim va shaxsning o‘zini namoyon etish sohasi deb ta’riflaydi. Yana
bir ta’rifni keltiramiz. “jamiyat nuqtaiy nazaridan kasb - bu kasbiy masalalar,
kasbiy faoliyat shakllari va turlari, shaxsiy kasbiy xususiyatlari tizimi bo‘lib, bular
jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun muhim bo‘lgan natija, mas’uliyatlarni
etkazishni taminlab berishlari kerak bo‘ladi” nisbatan tor ta’rifni V.G.Makushin
keltiradi kasb – bu shunday faoliyatki uning yordamida shaxs jamiyat hayotida
ishtirok etadi va uning yashashi uchun moddiy vositalar asosiy manbasi bo‘lib
xizmat qiladi.
Mavjud ta’riflarni umumlashtirib, quyidagiga xulosa qilish mumkin.
Kasb mehnat faoliyatining paydo bo‘lgan shakllari bo‘lib, ularni bajarish uchun
inson albatta ma’lum bilimlar va ko‘nikmalarga mahsus qobiliyatlar va rivojlangan
muhim kasbiy sifatlarga ega bo‘lishlari kerak.
3. Professiografiyaning mohiyati va uning tamoyillari. 1920
yillarning ikkinchi yarmida sovet psixotexniklari tez suratlarda kasbiy faoliyat
tahlili prinsip va usullarini ishlab chiqdilar. Shu tadqiqotlarni umumlashtirish
psixotexnikada muxsus yondashuv professiografiya shakllanishiga olib keldi. Bu
yondashuvning mohiyati nomida aks etgan – “kasblar tasviri”, umuman
olganda
professiografiyani
o‘rganish
kasb
psixologik
tavsifi
va
loyihalashtirishini o‘z ichiga oladi.
Professiografiyada ma’lum mehnat jarayonini tashkil etuvchi ob’ektlar
belgilari o‘rnatiladi, mehnat sub’ekti, mehnat predmeti vazifalari, vositalari va
sharoitlari ko’rsatiladi.
Professiografiyaning asosiy prinsiplaridan biri kasbiy faoliyatni o‘rganishda
differensial yondashuv prinsipi hisoblanadi. Bu prinsipning mohiyati
professiografiyaning aniq amaliy masalalarini echishga bo‘ysunishi. Masalan,
kasbiy konsultatsiya va kasbiy tanlov uchun shunday kasbiy muhim belgilarni
ajratish kerakki ular sinovdagilarning kasbiy layoqatiga ko‘ra farqlanishi lozim.
Malaka darajasini aniqlash uchun mehnat vazifalari kasbiy bilim, malaka, ko‘nikma
tavsifi muhim ahamiyatga ega. Kasbiy toliqishni o‘rganish uchun shunday belgilar
aniqlanadiki, ular kasbiy toliqishni keltirib chiqaradigan omillarni aniqlashadi.
Shunday qilib, Professiografiya deganda kasblar va ularning bir – biridan
farqlanuvchi ixtisoslar tomonidan inson oldiga qo’yiladigan talablarni bayon qilish
majmuasitushuniladi, profesiografiyaning differensial prinsipi kasbning o‘rganish
usullarini, uning tavsifi, mazmuni, shuningdek qo‘llash sohasi, ya’ni
professiografiya o‘tkazish hususiyatlari uning maqsadlari bilan belgilanadi.
Professiografiya natijalari professigrammada aks etadi, u mehnat
sharoitlari tasviri, ishchi huquq va majburiyatlari, muhim kasbiy sifatlari
shuningdek sog‘liqqa qarshi ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi.
Professiogrammaning muhim tarkibiy qismi – psixogramma bo‘lib, u
mutaxassisning mativatsion, iroda va emotsional sohasining tavsifi
hisoblanadi.
Xulosa
Men bunda Kasb - hunar to'g'risida har xil munosabatlar hosil
bo'lishi, kasb tanlash jarayonida turli xil motivlarning namoyon
boʻlishini tushundim. Motivlar o'rtasidagi kurash ularning u yoki bu
qarorga kelishlariga va voqelikka ongli munosabatda bo'lish, ob'ektiv va
qat'iy qarorni qabul qilish haqida tushunchaga ega bo’ldim.
Professiografiya deganda nimani tushunishimiz yani kasblar va ularning
bir - biridan farqlanuvchi ixtisoslar tomonidan inson oldiga qo'yiladigan
talablarni bayon qilish majmuasi tushunilar ekan. Men yana Kasblar
psixologik tizimlashi kasbga yo'naltirish ishlari uchun mo'ljallanganligi
va kasblar olamida 20 mingdan oritq kasb va 40 minga yaqin
mutaxassisliklar mavjudligini bilib oldim. Ularning turli belgilariga
koʻra tizimlash mumkingi va Psixologik tizimlashning xususiyati,
ijtimoiy iqtisodiy va texnologik belgilardan vos kechilishi haqida
tushunchaga ega bo’ldim. Men Individuallik deganda insonning shaxsiy
psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi ekanligini tushundim
yani Individuallik kishining o'ziga xosligini, uning boshqa odamlardan
farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasi ekan. Individuallik
tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar,
hukmron xususiyatlar yig'indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson maslagi,
dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu
kabilar kirishi haqida malumotga ega bo’ldim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. AsomovaR.Z. Kasbtanlash motivasiyasi va uning dinamikasi.
Psix.f.n......dis.-T.,2002. -137b.
2.
Z.N.Yulchiyeva, N.A.Mirashirova, Sh.D.Usmanova,
G.G.Kuvondiqova, I.N.Mustafaeva, D.F.Hamroqulova Kasbiy
psixologiya darslik –T.; - 2020 yil
3. DavletshinM.G., S.To‘ychieva"Umumiy psixologiya". O'quv
qo'llanma. T.2002.
4. F.I.Haydarov,N.I.Xalilova.Umumiy psixologiya.T.2010
O
‘
ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O
‘
RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMLI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
“ GEOLOGIYA VA KONCHILIK ISHI” FAKULTETI
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” KAFEDRASI
“Kasbiy psixologiya”
fanidan
Mavzu:
Kasblar va ularning klassifikatsiyasi.
Professiografiyaning mohiyati
.
O‘qituvchi: __________________
Tayyorladi: ___________________
Guruh: S4-21
2023-yil
| 