|
Tuyg'ularning axborot nazariyasiga
|
| bet | 22/93 | | Sana | 27.05.2024 | | Hajmi | 0,56 Mb. | | #255101 |
Bog'liq Muhandislik psixologiyasi Tuyg'ularning axborot nazariyasiga ko'ra , ularning sifati, darajasi va belgisi (2.1) ifodasiga muvofiq tug'ma va ilgari olingan tajribaga asoslanib, uni qondirish ehtimoli zarurati va bashorati bilan belgilanadi .
Muhandislik psixologiyasi nuqtai nazaridan his-tuyg'ularni inson ongida shakllangan kontseptual modelga adekvat bo'lgan faoliyat shakllanishining reaktsiyalari deb hisoblash mumkin. Ular mehnat maqsadiga erishish uchun o'zining va tashqi imkoniyatlarini baholash asosida faoliyatning sifat va miqdoriy parametrlarini tanlash bilan belgilanadi. Hissiyotlar tufayli faoliyatning tuzilishi o'zgaradi: uning ba'zi elementlari kuchayadi, boshqalari zaiflashadi.
Yuqoridagilarga asoslanib, ikkita xulosa chiqarish mumkin. Birinchidan, har qanday inson faoliyatida doimo hissiy jarayonlar mavjud. Ikkinchidan, real vaziyatning sub'ektiv kontseptual modelining adekvatligiga qarab, hissiyotlar insonning mehnat faoliyatiga hissa qo'shishi yoki uni yomonlashtirishi mumkin. Natijada, his-tuyg'ularni tahlil qilish va o'rganishning ikkita asosiy jihati paydo bo'ladi. Ulardan biri hissiyotlar ta'sirining ijobiy tomonlarini qo'llash vazifasi bilan bog'liq bo'lsa , ikkinchisi mehnat faoliyatida his-tuyg'ularning nomaqbul namoyon bo'lishining oldini olish yoki tekislashdir.
4.4.Maxsus sharoitlarda operator faoliyati va signal oqimi shartlari
Operatorning faoliyati ko'pincha unga yuqori talablar qo'yadigan sharoitlarda amalga oshiriladi. Bunday shartlar maxsus deb ataladi.
Bu shartlarga quyidagilar kiradi: xavf omillarining mavjudligi, faoliyatning yuqori psixologik "narxi", operator funktsiyalarining murakkabligi, boshqariladigan jarayonlar tezligi diapazonini kengaytirish, faoliyat sur'atini oshirish, signalning harakat qilishini kutish paytida ishning monotonligi, bir faoliyatda turli maqsadlarga ega bo'lgan harakatlarni birlashtirish, katta hajmdagi ma'lumotlar oqimlari va haddan tashqari ishlash, kerakli harakatlarni bajarish uchun vaqt yo'qligi, funktsional holatdagi o'zgarishlarning murakkab dinamikasi, favqulodda vaziyatlarning paydo bo'lishi, ma'lumot etishmasligi, vosita faoliyatining cheklanishi (kasbiy gipokineziya ) va boshqalar. Operatorga yuqori talablarni qo'yadi, ko'pincha uning ishida xatolar va uzilishlarga olib keladi va uning ishlashi va sog'lig'iga salbiy ta'sir qiladi. Maxsus sharoitlar har doim ekstremal omillar ta'siri yoki favqulodda vaziyatlarning paydo bo'lishi bilan bog'liq. Davriylik darajasiga yoki ularning paydo bo'lish chastotasiga qarab, ular quyidagilarga bo'linadi:
ekstremal omillarning epizodik ta'siri bilan bog'liq bo'lgan holatlar uchun amal qiladigan faoliyatning haqiqiy maxsus shartlari;
doimiy ta'siri bilan bog'liq ekstremal faoliyat sharoitlari.
Maxsus va ekstremal sharoitlar boshqacha bo'lishi mumkin, ammo ulardagi ish muayyan naqshlar bilan tavsiflanadi. Keling, ulardan ba'zilarini ko'rib chiqaylik.
Operatorning bunday sharoitda ish stressi hissiy omillar ta'siridan kelib chiqqan hissiy va bajarilgan ishning katta murakkabligi natijasi bo'lgan operativ (biznes) bo'lishi mumkin.
Maxsus va ekstremal sharoitlar operatorning ishlashida o'zgarishlarga yoki uning aniq pasayishiga, ayniqsa kuchli hissiy holatga kuchlanishga olib keladi.Shu bilan birga, xatolar soni ortadi, operatsiyalar ketma-ketligi buziladi, reaktsiyalar tezligi sekinlashadi va hokazo. Ayniqsa, og'ir holatlarda, mehnat ko'nikmalari parchalanadi.
Ishlash va operatsion samaradorlikning pasayishi sezilarli darajada operatorlarning individual xususiyatlariga va birinchi navbatda ularning asab tizimining xususiyatlariga bog'liq. Shunday qilib, kuchli, muvozanatli asab tizimiga ega bo'lgan odamlar zaif yoki muvozanatsiz asab tizimiga ega bo'lgan odamlarga qaraganda favqulodda stressga ko'proq chidamli. "Zaif" odamlar o'ta kuchli ta'sirlarning charchatuvchi ta'siriga ko'proq moyil. Nerv jarayonlarining harakatchanligi, qo'zg'alish va inhibisyonning o'zgaruvchan tezligi va qulayligi ham muhimdir.
Operatorlarning hissiy barqarorligi va ishlashi, agar ular oldinda bo'lajak faoliyatning xususiyatlarini, nazorat qilish ob'ektlarini, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan vaziyatni va noto'g'ri harakatlarning oqibatlarini batafsil o'rgangan bo'lsa, sezilarli darajada oshadi.
Maxsus va psixologik tayyorgarlik operatorning maxsus va ekstremal sharoitlarda ishlashiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Agar bu vaziyatlar oldin mashg'ulotlarda o'ynalgan bo'lsa, vaziyatning ajablanish darajasi sezilarli darajada kamayishi bilan izohlanadi.
Shaxsning axloqiy, irodaviy va boshqa xarakterli fazilatlarini shakllantirish, xususan, mas'uliyat hissini rivojlantirish darajasi katta ahamiyatga ega. Ekstremal sharoitlarda tanlangan kompensatsiya mexanizmi sifatida paydo bo'ladigan, uning yordamida insonning yaxlit xatti-harakati va faoliyati tashkil etiladigan operatsion muhitning roli ham katta.
Faoliyat unumdorligidagi o'zgarishlarning ekstremal ta'sirlarning intensivligi va davomiyligiga nochiziqli va monotonik bog'liqligi bilan tavsiflanadi (2.2-rasm). Odatda ta'sir qilishning maqbul darajasi mavjud, zaif va ekstremal ta'sirlar ishlashning pasayishiga hissa qo'shishi mumkin.
Qoida tariqasida, operatorga bir emas, balki bir vaqtning o'zida bir nechta omillarning ta'siri bilan tavsiflanadi ( qo'shma omillar ). Ularning umumiy ta'siri alohida komponentlarning o'zaro ta'sirining tabiati bilan belgilanadi . U qo'shimcha, sinergik yoki antagonistik xarakterga ega bo'lishi mumkin . Bunday holda, umumiy ta'sir mos ravishda individual omillar ta'siri yig'indisiga teng, katta yoki kamroq bo'ladi. Omillarning qarama-qarshiligi ulardan birining ekstremal xarakterini kamaytirishga imkon beradi. Omillarning sinergiyasini hisobga olish kerak, agar ularning har biri alohida shaxsga sezilarli ta'sir ko'rsatmasa, lekin ular birgalikda ekstremal omilga aylanishi mumkin.
Ko'pgina hollarda, inson faoliyatining maxsus va ekstremal sharoitlari ularni istisno qilish yoki printsipial jihatdan o'zgartirish mumkin emas. Bu ularga faol ta'sir ko'rsatish va operator uchun funktsional qulaylik yaratish imkoniyatini yo'q qiladi.
Bu maxsus va ekstremal sharoitlarda operator faoliyatining eng umumiy xususiyatlari va ko’rinishlari. Ularga qo'shimcha ravishda, bunday holatlarning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan har bir omil o'ziga xos xususiyatlarga ega. Keling, ulardan eng muhimlarini ko'rib chiqaylik.
Inson hayotiga tahdid mavjudligi bilan tavsiflangan g'ayrioddiy holatlarning psixologik omilini hisobga olish kerak. Xavf omillarini o'rganish xavfsizlik psixologiyasining eng muhim vazifalaridan biridir. Bu erda "xavf" tushunchasi yoki faoliyat amalga oshiriladigan xavfli holat yoki noaniqlik sharoitida amalga oshiriladigan harakat sifatida qabul qilinadi, deb ishoniladi.
Operatorning faoliyati sodir bo'ladigan sharoitlar ta'sirida sanab o'tilgan sifatlarning o'zgarishi ehtimolini hisobga olish kerak. Bu fazilatlarni operatorlarni professional tanlash, maqsadli jismoniy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik natijasida yaxshilash mumkin. Bundan tashqari, charchoq va boshqa noqulay omillar ta'sirida bu fazilatlarning pasayishi kuzatiladi. Ushbu holatlar operatorlarning ishini loyihalash va tashkil etishda ham hisobga olinishi kerak.
|
| |
