414
shaxsga aytiladi. Ya’ni boshqa korxonalarning bu korxona oldida hisob-
kitoblar bo‘yicha majburiyatlari bo‘ladi. Bunda korxona tomonidan
to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi
lozim bo‘lgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi.
Ikki tomonlama shartnoma majburiyatlarda bir korxona ham debitor,
ham kreditor bo‘lishi mumkin. Masalan,
tovar yetkazib berish
shartnomasi bo‘yicha tovarlar yetkazib berilgan bo‘lsa-yu, ularning puli
to‘lanmagan bo‘lsa, mahsulot yetkazib beruvchiga bu summa debitorlik
qarzi deb ko‘rsatiladi va u debitor, ya’ni xaridorlarga ma’lum
summadagi tovarlarni qarzga bergan deb hisoblanadi. Shu korxonaning
o‘zi mazkur tovarlarni sotib olgan korxonalar uchun kreditor bo‘ladi.
Xaridor sotib olingan tovar bo‘yicha mana shu qarz summasini batamom
to‘lab bo‘lgunicha kreditorlik qarzi deb ko‘rsatadi.
Ø
Debitorlik qarzi –
korxonaning aylanmasidan chiqib qolgan
va boshqa jismoniy va yuridik shaxslarda turgan mablag‘laridir.
Korxonaning o‘z mablag‘lari yoki boshqa korxonalarning mablag‘lari
bu qarzlarni qoplash manbayi bo‘lib xizmat qiladi.
Ø
Kreditorlik qarzi –
boshqa jismoniy va yuridik shaxslardan
vaqtincha jalb etilgan mablag‘lar. Ulardan shu korxonaning aylanmasida
vaqtincha foydalaniladi. Ularni to‘lash muddati kelganida bu mablag‘lar
aylanma mablag‘lar summasidan olib berilishi kerak.
Debitorlik va kreditorlik
qarzlari korxonalar, xo‘jalik subyektlari
faoliyatida uchraydigan muammolardan biri hisoblanadi. Ammo,
debitorlik va kreditorlik qarzlarining me’yoridan oshib ketishi va to‘lov
muddatining
o‘tib
ketishi
korxonalar
moliyaviy
holatining
yomonlashuviga, ishlab chiqarish jarayonida uzilishlarning vujudga
kelishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bular korxonalar faoliyatida salbiy
oqibatlarga
olib kelishi bilan bir qatorda, budjetga daromad tushishini
kamaytiradi va mamlakat makroiqtisodiy barqarorligiga ham salbiy
ta’sir etadi. Shu sababli ham debitorlik va kreditorlik qarzlari muammosi
davlat ahamiyatidagi masala sifatida doimo davlat nazorati ostida
bo‘ladi. Ayniqsa, bunda muddati o‘tgan qarzlarga katta e’tibor beriladi.
Muddati o‘tgan qarzlar summasi o‘sishining
oldini olish va ularni
kamaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish bugungi kunda har bir
korxona va tashkilot rahbariyati oldidagi masalalardan biridir.
Ushbu holatni hisobga oladigan bo‘lsak, xo‘jalik yurituvchi sub-
yektlarda debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlilini to‘g‘ri tashkil etilishi
hamda takomillashtirilib borilishi bugungi jahon moliyaviy-iqtisodiy
415
inqirozi davom etayotgan bir sharoitda eng
dolzarb masalalardan biri
ekanligini ta’kidlab o‘tish lozim.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari hisob-kitoblarning doimiy
yo‘ldoshi hisoblanadi. Lekin ularning to‘lov muddatining oshib ketishi
xo‘jalik subyektlarining moliyaviy ahvoliga katta ta’sir o‘tkazadi. Shu
maqsadda xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini yuritishda debitorlik
va kreditorlik majburiyatlarini to‘g‘ri boshqarish masalasiga alohida
ahamiyat beriladi.
Muddati o‘tgan debitorlik majburiyatlarining
oldini olish bevosita
davlat nazorati va e’tiboridagi masala ham hisoblanadi. Negaki, korxo-
nalar va tashkilotlar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda majbu-
riyatlarni tartiblash asosida davlat naqd pul muomalasini boshqarish va
iqtisodiy tadbirlar rejasini tuzib chiqish chora-tadbirlari belgilanadi.
Tahlil etishning asosiy maqsadi – debitorlik va kreditorlik majbu-
riyatlari aylanish davrini tezlashtirish asosida korxonaning moliyaviy
holatini yaxshilash borasida chora-tadbirlar belgilashdan iborat.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo‘yicha hisobot, ma’lumotno-
ma har oyning 1-sanasida tuzilib, tegishli tashkilotlarga topshiriladi.
Ushbu ma’lumotnomadan korxonaning
majburiyatlar balansini ham
tuzish mumkin.
Tahlil etishda korxonalarning muayyan davrga bo‘lgan o‘zaro debi-
torlik va kreditorlik majburiyatlarining holatiga, tarkibiga, tashkil topish
muddatlariga, yuzaga chiqish sababalariga, debitorlik va kreditorlik
majburiyatlarining oqlanuvchanligiga, debitorlik va kreditorlik majburi-
yatlari bo‘yicha dargumon qarzlarning yuzaga chiqishiga baho beriladi.
