Iqtisodiy tahlilda qo‘llaniladigan o‘rtacha miqdorlar

Download 2,53 Mb. Pdf ko'rish
bet	45/429
Sana	13.05.2024
Hajmi	2,53 Mb.
	#228361

1 ... 41 42 43 44 45 46 47 48 ... 429

Bog'liq
642a946f5e25f

Iqtisodiy tahlilda qo‘llaniladigan o‘rtacha miqdorlar

O‘rtacha
arifmetik
(Oddiy)
N
X
N
X
X
X
X
n
S
=
+
+
+
=
...
2
1
X voqeliklar bir yoki teng marta
takrorlangan paytda qo‘llaniladi.
Misol uchun, ishchilarning (N)
o‘rtacha ish haqini (X) topish.

O‘rtacha
arifmetik
(Tortilgan)
F
XF
F
F
F
F
X
F
X
F
X
X
n
n
n
S
S
=
+
+
+
+
+
+
=
...
...
2
1
2
2
1
1
X
1
voqelik bir necha marta (F
1
)
takrorlansa, ular o‘zaro shuncha
marta qo‘shib hisoblanmay, tak-
rorlanish miqdoriga (X
1
F
1
) ko‘-
paytirilib topiladi. Natija esa tak-
rorlanishlar (
∑
F) soniga bo‘linadi.
Misol uchun, 20 kishining (F
1
) har
biri 50 kg dan paxta (X
1
) terdi, 40
kishi (F
2
) esa 60 kg. dan paxta
(X
2
) terdi. Har bir kishi o‘rtacha
qancha paxta terganligi aniq-
lanadi.
O‘rtacha
xronologik
)
1
/(
)
2
1
.....
2
1
(
2
1
-
+
+
+
=
N
x
x
x
Х
N
Voqeliklarni sodir bo‘lish inter-
vallari bir xil bo‘lganligi inobatga
olinib, muayyan davrdagi o‘rtacha
aniqlanadi. Misol uchun, ombor-
dagi mahsulotlarning oy oxiriga
yoki boshiga qoldiqlarini o‘rtacha
miqdorlari topiladi.
O‘rtacha
geometrik
N
n
X
X
X
Х
*
...
*
*
2
1
=
Voqeliklar o‘zgarishi koeffitsi-
yentlarda aniqlanib, koeffitsiyent-
lar asosida o‘rtacha miqdor topila-
di. Misol uchun, baho o‘zgarish-
larining o‘rtacha o‘zgarishi aniq-
lanadi.
O‘rtacha
kvadratik
N
X
X
2
S
=
Oddiy arifmetik o‘rtachani yanada
aniqlikda hisoblab topish uchun
zarur.
ITda o‘rtacha miqdordan foydalanishda ommaviy ma’lumotlarga
asoslangan holda hodisalarning umumlashma tavsifini berishini hisobga
olish lozim. Ularning kuchi ham, nuqsoni ham shunda. Ko‘pincha
yomon bo‘lmagan umumiy o‘rtacha ko‘rsatkichlar ichida yomon
ishlovchi brigada, sex va boshqa xo‘jalik bo‘linmalari natijalari yashirin
bo‘ladi. O‘rtacha olingan ma’lumotlarda korxonaning alohida segment-
lari yutuqlari ham ko‘rinmaydi. Shuning uchun tahlilda ularni o‘rtacha
guruh, ayrim hollarda esa individual ko‘rsatkichlar bilan to‘ldirib,
o‘rtacha miqdor mazmunini yoritish zarur.

76
2.8. Guruhlashtirish usuli
Iqtisodiy tahlil korxona faoliyatida ko‘p sonli voqeliklarni guruh-
lashtirish usuli bilan tartibga solib o‘rganadi. Bunda voqeliklarni
ijtimoiy-iqtisodiy tabiati chuqur tadqiq etilib, ularning bir turdagi
xususiyatlari, jihatlari va miqdorlari aniqlanib, shu mezonlar bo‘yicha
guruhlar va kichik guruhlarga ajratiladi. Ta’kidlash kerakki, voqeliklar
tasodifiy belgilariga ko‘ra guruhlarga bo‘linmaydi. Bu holat tahlil
natijalariga jiddiy ta’sir etadi.
Voqeliklarni tashkil etuvchi tarkib, tuzilish hamda tartibi ularning
o‘zgarish sababi hamda o‘zgartiruvchi asosiy omillarining birgalikda
yuzaga chiqishi hamda o‘zaro bog‘liqligi asosida ko‘rsatkichlarni
guruhlashtirish uchun ilmiy asoslangan belgilar topiladi. Xo‘jalik
jarayonlarini belgilar bo‘yicha guruhlarga ajratish bilan har bir guruhga
tegishli boshqa voqeliklarni aniqlash, o‘rganish, ularning o‘ziga xos
tomonlarini topish hamda guruhdagi turli voqeliklarni o‘zaro aloqalari,
bog‘liqliklari va ta’sirini bilish, shu asosda guruh bo‘yicha bir necha
jarayonlarning birgalikdagi rivojlanishining yo‘nalishi hamda qonuniy-
ligi aniqlanadi. Demak, korxona faoliyatidagi voqeliklarni tuzilishi va
o‘zaro bog‘liqliklarini o‘rganish maqsadida barcha ko‘rsatkichlarni
ilmiy asoslangan belgilariga ko‘ra ajratib, ajralgan muayyan bo‘lakga
tegishli voqeliklarni alohida tarzda o‘rganish usuli guruhlashtirishning
mazmunini tashkil etadi. Shu joyda ta’kidlab o‘tish kerakki, alohida
olingan guruhlarni o‘rganish natijasida olingan xulosalar iqtisodiy
tahlilda belgilab olingan umumiy maqsad va vazifalardan kelib chiqib
sintez qilinadi.
Iqtisodiy tahlilda guruhlashtirish maqsadi va vazifasiga ko‘ra:
tipologik, tuzilish va omilli guruhlarga ajratiladi.
Tipologik guruhlashtirish – bir turdagi voqeliklarni umumiy belgi
bo‘yicha bo‘laklarga ajratishdir. Misol uchun, korxonalarni mulkchilik
shakli bo‘yicha (davlat, qo‘shma, AJ, xususiy va shu kabilar) yoki
korxonadagi barcha xodimlarni (asosiy va yordamchi ishchilar, injener-
texnik xodimlar, xizmatchilar va shu kabilar) kategoriyalari bo‘yicha
guruhlashtirish.
Tuzilish bo‘yicha guruhlashtirish - ko‘rsatkichlarni ichki tuzilishi va
ularning alohida qismlarini mutanosibligini o‘rganishga qaratilgan.
Umumiy ishchilar tarkibida - ishchilarning malakasi, ma’lumoti, ish
staji, yoshi, jinsi va boshqa belgilari bo‘yicha o‘rganish ushbu guruh-
lashtirishga misol bo‘la oladi.

77
Omilli (analitik) guruhlashtirish natijaviy ko‘rsatkichga (oqibat)
ta’sir qiluvchi omil (sabab) bo‘yicha tashkil qilinadi. Bunday analitik
guruhlashtirishda voqeliklarning bir-birlariga bog‘liqliklarini o‘rganish
maqsadida ko‘rsatkichlar birinchisi ikkinchisini keltirib chiqaruvchi
taribda tuziladi, ya’ni birinchi ko‘rsatkich ikkinchi ko‘rsatkichga ta’sir
etuvchi omil, o‘z navbatida ikkinchi ko‘rsatkich birinchi ko‘rsatkich
ta’sirining natijasidir. Misol uchun, guruhdagi xodimlarning ish staji,
ularning oylik maoshini o‘zgarishiga ta’sir etadi yoki ishlab chiqarish
jarayonini texnik va texnologik jihatdan yangilash har bir ishchi tomoni-
dan ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdorini oshirishga keskin ta’sir
etadi.
17-jadval

Download 2,53 Mb.

1 ... 41 42 43 44 45 46 47 48 ... 429

Download 2,53 Mb.

Pdf ko'rish