185
oldingi o‘ringa chiqadi. Korxonalar erkin faoliyat yurituvchi subyektlar
sifatida oldi-sotdi munosabatlarini ham mustaqil belgilaydi. Mahsulot,
ish va xizmatlarni oldi-sotdi jarayonlari bozor munosabatlarining
negizida turadi. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotish mulkiy munosabat-
lardan kelib chiqqan holda o‘zaro shartnomaviy kelishuvlarga tayanadi.
Respublikamizdagi soliq qonunchiligiga, asosan, mahsulot ortib
jo‘natilgan va hisob hujjatlari qarshi tomonga (xaridor va buyurt-
machilarga) taqdim etilgan bo‘lsa, mahsulot sotilgan deb hisoblanadi.
Mahsulotlarga egalik huquqi ular ortib jo‘natilgan paytdanoq
korxonadan chetlanadi va qarshi tomonga o‘tadi. Ular bo‘yicha hisob-
kitoblar tomonlarning o‘zaro kelishuvida hal etiladi.
Mahsulotlarni sotilgan deb hisoblashning, odatda, ikki sharti, ya’ni
ular ortib jo‘natilgan va korxona hisob raqamiga puli kelib tushishini
xarakterlovchi «kassali usul» hamda ortib jo‘natilgan va hisob hujjatlari
taqdim etilgan paytdanoq sotilgan hisoblanuvchi «hisobga olish usul»i
xarakterlanadi. Mulkga egalikning yangi huquqiy aspektlarida, asosan,
ikkinchi usul tarkiblanadi, shuningdek, butun-butun hisob-kitoblar tizimi
ham ushbu qonuniyat asosida tuziladi. Oldi-sotdi munosabatlarida
yagona belgi shuki, ortib jo‘natilgan yoki sotilgan mahsulotlar bo‘yicha
mablag‘larni undirib olish bevosita mulk egasining muammosidir.
Shartnomaviy
munosabatlarda
uning
subyektlari
o‘zaro
kelishuvining huquqiy aspektlari ifodalanadi, mahsulotlarni sotuvchi va
sotib oluvchilar, ularning majburiyatlari, hisob-kitoblarning shakli, davri
va shartlari, ularning buzilishida qo‘llaniladigan choralar, ularning
tartibga solinishi aks ettiriladi. Mahsulotlarni sotish ulgurji va chakana
narxlarda amalga oshiriladi. Korxona tomonidan qo‘llaniladigan
narxlarni quyidagicha tasvirlash mumkin.