Mehnat unumdorligini o‘lchov birliklari:
a) qiymat;
b) natura;
d) mehnat.
213
Unumdorlik darajasini natura shakli aniq ifodalaydi, ammo bu
ko‘rsatkichni qo‘llash cheklangan. Mehnat unumdorligini ifodalovchi
ko‘rsatkich bu har bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik
mahsulotdir.
Bulardan tashqari ishchining bir kunlik ish unumi, ishchining bir
soatlik ish unumi ko‘rsatkichlari ham mehnat unumdorligini ifodalaydi.
Tahlil etishda bu mehnat unumdorlik ko‘rsatkichlari o‘tgan yildagisi
bilan taqqoslanib ko‘rsatkichlarni o‘zgarish sabablari aniqlanadi.
Mehnat unumdorligining dinamikasi ko‘p jihatdan korxonani ishlab
chiqarish hajmi, xodimlar soni, ish vaqti fondi, tannarxi va hokazo
ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq.
Mehnat unumdorligini tahlil etishda ko‘rsatkichlar o‘tgan yil,
hisobot yilining rejasi, bir xil ixtisoslashuvga ega bo‘lgan korxonalarni
ma’lumotlari bilan taqqoslanib ishga solinmagan ichki imkoniyatlar
aniqlanadi.
Mehnat resurslaridan samarali foydalanishni quyidagi ko‘rsatkichlar
ifodalaydi:
- mehnat unumdorligini o‘sish sur’ati;
- mahsulot hajmini ortishida mehnat unumdorligi o‘sishining
hissasi;
- xodimlar sonini nisbiy qisqarishi;
- ish haqi fondidan nisbiy iqtisod;
- mehnat unumdorligining o‘sish sur’atini o‘rtacha ish haqi
o‘sishiga nisbati.
Mehnat unumdorligini o‘lchov birliklari:
- qiymat, natura va mehnat
a) qiymat shakli
,
Q
Mu
x
=
bunda Mu-mehnat unumdorligi (Bir xodimga to‘g‘ri keladigan
o‘rtacha mahsulot);
Q – ishlab chiqarilgan mahsulot solishtirma ulgurji bahoda;
X – xodimlarni ro‘yxat bo‘yicha o‘rtacha soni.
b) natura
,
, ,....
,
Q tonna kg m
Mu
x
=
v) mehnat
,
Т
Mu
Q
=
T - mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt (kishi-kun,
kishi - soat)
Q – mahsulot miqdori (dona, kg, va h.k.)
214
Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichining qiymat shakli kamchilik-
lardan xoli emas. Masalan, sarflangan xomashyo, yoqilg‘i, energiya
narxlari va ta’riflari, mahsulot tarkibidagi strukturaviy o‘zgarishlar
unumdorlik darajasiga ta’sir etadi.
Natura shakli mehnat unumdorligini aniq ifodalaydi, ammo bu
o‘lchov birligi bir turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarda
qo‘llanilishi mumkin (ko‘mir qazish, elektr energiya, neftni qayta
ishlash korxonalari).
Mehnat unumdorlik ko‘rsatkichlari:
- bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot;
- bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot;
- ishchini bir kunlik ish unumi;
- ishchini bir soatlik ish unumi.
Mehnat unumdorlik ko‘rsatkichlarini kompleks tahlil etish uchun
ko‘rsatkichlar o‘tgan yil, hisobot yilining rejasi, bir xil ixtisosga ega
bo‘lgan korxona ma’lumotlari bilan taqqoslanib ishga solinmagan ichki
imkoniyatlar aniqlanadi.
Mehnat unumdorligini umumiy ko‘rsatkichi - bir xodimga to‘g‘ri
keladigan o‘rtacha yillik mahsulotdir (GVx). Bu ko‘rsatkich ishchini bir
kunlik, bir soatlik (ChV) ish unumlaridan tashqari, ishchini jami
xodimlar tarkibida tutgan ulushi (Ul), bir ishchini ishlagan kunlari (K)
va ish kuni davomiyligi (D) ga ham bog‘liq.
Ishchini bir soatlik ish unumini ortishi, ishchilarni ish vaqtidan
to‘liq unumli foydalanish bir xodimning mehnat unumdorligini oshishini
ta’minlaydi, demak, bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik
mahsulot hajmini quyidagicha ifodalash mumkin:
х
GV
Ul K D ChV
=
× × ×
O‘z navbatida, bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik
mahsulot hajmi quyidagi omillar ko‘paytmasidan hosil bo‘ladi.
и
GV
K D ChV
= × ×
Bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot (GV
x
)
qisqargan shaklda quyidagi omillar ko‘paytmasidan iborat:
х
и
GV
Ul GV
=
×
215
22-chizma. Mehnat unumdorligini omilli tizimi.
Quyida biz mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamik
o‘zgarishlarini jadval yordamida ifodalab o‘tamiz.
|
