tahlili, ularning aktiv va passiv qismlari nisbati

442
- transport vositalari; 
- asbob-uskunalar; 
- xo‘jalik jihozlari; 
- ishlab chiqarish inventarlari; 
- ishchi va mahsuldor hayvonlar; 
- ko‘p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar. 
5. Mulkiy egaligiga qarab: 
- o‘ziga tegishli asosiy vositalar; 
- ijaraga olingan asosiy vositalar. 
Bundan tashqari asosiy vositalarning yana boshqa bir xususiyatlari 
bo‘yicha ham tasniflash mumkin.
Hozirgi sharoitda korxonalarda asosiy vositalarning barcha turlarini 
kerakli nisbatda va tarkibda bo‘lishini ta’minlash maqsadga muvofiq. 
Ya’ni sanoat ishlab chiqarishi, yordamchi tarmoqlar yoki ijtimoiy-
maishiy sohalarda bo‘lmasin, barcha asosiy vositalar kerakli xizmatni 
bajaradi. 
Tahlil asosiy vositalarning tarkibi, tuzilishi va dinamikasini o‘rga-
nishdan boshlanadi. Yil davomida asosiy vositalar tarkibida o‘zgarishlar 
ro‘y beradi. Shu bois ular tarkibidagi strukturaviy o‘zgarishlarni atrof-
licha tahlil etish lozim. 
Asosiy vositalar har bir turining jami asosiy vositalarda tutgan 
ulushi uning strukturasini ifodalaydi. Struktura ishlab chiqarishning 
xususiyati, xarakteri, ixtisoslashuv darajasi, texnologiyasiga bog‘liq. 
Strukturani tahlil etishda asosiy vositalarni aktiv va passiv qismlari 
nisbatiga e’tibor qaratiladi. Ishlab chiqarish hajmi asosiy vositalarning 
aktiv qismiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Ularning passiv qismi esa, faqat 
ishlab chiqarish uchun sharoit yaratadi xolos. 
Iqtisodiyotga oid adabiyotlarda asosiy vositalarning aktiv qismi 
to‘g‘risida aniq bir to‘xtamga kelinmagan. Bir guruh iqtisodchilar bino 
va inshootlardan tashqari jami asosiy vositalarni, ikkinchi guruhdagilar 
mashina va uskunalar, transport vositalarini aktiv qismga kiritadilar. 
Bino va inshootlar asosiy vositalarning passiv qismiga kirsa ham, ammo 
elektr quvvati, neftni qayta ishlash, gaz va boshqa sohalarda inshootlar 
aktiv qism tarkibiga kiradi. Demak, asosiy vositalarning aktiv qismiga 
mashina va uskunalar, kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi, 
transport vositalarini kiritish mumkin. Aktiv qismining yuqori bo‘lishi 
fond progressivligini ifodalaydi. 
Bugungi kunda mehnat qurollarini jalb etishning yangi shakllari, 
masalan, lizing va ijaraning boshqa shakllaridan keng foydalanilmoqda. 

443
O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi»ning 587-moddasi lizing 
shartnomasini quyidagicha sharhlaydi: «Lizing shartnomasi bo‘yicha bir 
taraf – lizing beruvchi (ijaraga beruvchi) boshqa taraf – lizing oluvchi 
(ijarachi)ning topshirig‘i bo‘yicha uchunchi taraf – sotuvchi bilan undan 
lizing oluvchi uchun mol-mulkni xarid qilish uchun bitimga kirishish 
majburiyatini o‘z zimmasiga oladi, lizing oluvchi esa buning uchun 
lizing beruvchiga lizing to‘lovlarini to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga 
oladi». 
Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisobot (3-sonli shakl)da 
konservatsiya qilingan asosiy vositalar, uzoq muddatli ijara (lizing)ga 
olingan asosiy vositalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ifodalinishi asosiy 
vositalarni kompleks iqtisodiy tahlil etish obyektini yanada kengaytiradi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt va firmalarda asosiy vositalar hisobini 
yuritishni soddalashtirish maqsadida ular muayyan tasnif ko‘rsatkichlari 
orqali guruhlarga bo‘linadi. Asosiy vositalarni guruhlarga bo‘lishning 
tasnif belgilari quyidagilardir: 
– bajaradigan vazifasiga ko‘ra; 
– obyektlarda foydalanish darajasiga ko‘ra; 
– natural-moddiy tarkibiga ko‘ra. 
Obyektlardan foydalanish darajasiga ko‘ra asosiy 
vositalarning turkumlanishi 
Zahirada 
turgan asosiy 
vositalar 
Foydalanilayotgan 
asosiy
vositalar 
Ishlamayotgan
asosiy
vositalar 
33-chizma. Foydalanilishiga ko‘ra asosiy vositalarning turkumlanishi. 
Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va 
noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy 
vositalari bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan 
vositalar. Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda 
kommunal-xo‘jalik, maishiy xizmat, sog‘liqni saqlash, ta’lim va 
boshqalarning asosiy vositalari kiritiladi. 

444
Ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida asosiy vositalar obyektlardan 
foydalanish darajasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish 
samaradorligini baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz 
asosiy vositalarni boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektga berish yoki 
sotish to‘g‘risida qaror qabul qilish, shuningdek, ularning eskirishini 
to‘g‘ri hisob-kitob qilish uchun zarur. 
Asosiy vositalar natural-moddiy tarkibiga ko‘ra quyidagi guruhlarga 
bo‘linadi (-chizma). 
Asosiy vositalar 
Yer 
Uzatuvchi 
moslamalar 
Ishlab chiqarish 
va xo‘jalik 
inventarlari 
Mashina va 
jihozlar 
Ishchi va 
mahsuldor 
hayvonlar 
Yerni obodon-
lashtirish uchun 
kapital sarflar 
Transport 
vositalari 
Ko‘p yillik 
daraxtlar 
Binolar 
Asbob-
uskunalar 
Boshqa asosiy 
vositalar 
Inshootlar 

Download 2,53 Mb.