34-chizma. Asosiy vositalarning turkumlanishi.
Yer amaldagi qonunchilikka binoan xo‘alik yurituvchi subyektga
mulk tarzida berilgan yer maydonidir. O‘zbekiston Respublikasi «Yer
kodeksi»ning 17-moddasiga binoan, «Yuridik shaxslar «Yer kodeksi» va
boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiy
foydalanish, muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk
huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo‘lishlari mumkin». Yerning
qiymatiga uni xarid qilishda ko‘chmas mulk agentlariga to‘lanadigan
komission to‘lovlar, advokatlar xizmati uchun haq, xarid qilishdagi soliq
to‘lovlari, drenaj qiymati, yerni tozalash va boshqa xarajatlar qo‘shiladi.
Yerni obodonlashtirish bo‘yicha kapital xarajatlar tarkibiga yerning
445
unumdorligini oshirish, avtomobil va boshqa transport turlariga to‘xtash
joylarini barpo etish hamda shunga o‘xshash boshqa xarajatlar kiradi.
Binolarga ishlab chiqarish korpuslari, sexlar, ustaxonalar, boshqar-
ma binosi, omborxonalar, turar-joy binolari va boshqa ishlab chiqarish,
ma’muriy-xo‘jalik va ijtimoiy-maishiy maqsadlardagi obyektlar, shu-
nindek, ulardan to‘g‘ri foydalanish zarur bo‘lgan jami kommunikatsiya
vositalari (isitish, yoritish, shamollatish, suv-gaz ta’minoti tizimi, ichki
telefon va signalizatsiya vositalari, lift xo‘jaligi) kiradi.
Inshootlarga mehnat jarayoni va uning natijalarini o‘zgartirmagan
holda ishlab chiqarish jarayonlarining texnikaviy yoki umumiy
vazifalarini bajarishga xizmat qiladigan obyektlar (neft va gaz quduqlari,
shaxta yo‘llari, avtomobil yo‘llari, ko‘priklar, estakadalar, suv omborlari
va boshqalar) kiradi.
Uzatuvchi moslamalarga mashina-dvigateldan ish mashinalariga
elektr, issiqlik, mexaniq energiyani uzatishga, shuningdek, suyuq va
gazsimon moddalarni bir obyektdan boshqa obyektga yetkazib berishga
xizmat qiladigan qurilmalar (elektr uzatish yo‘llari, quvur yo‘llari,
issiqlik va gaz tarmog‘i hamda boshqalar) kiradi.
Mashina va jihozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi
va o‘z navbatida quyidagi guruhlardan tarkib topadi:
♦ kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik energiyasini ishlab
chiqaradigan yoki uni mexaniq harakat energiyasiga aylantirib beradigan
generator-mashinalar, divigatel mashinalar (qozonxonalar, bug‘
dvigatellari, turbinalar, kuch transformatorlari va boshqalar)dir;
♦ ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexanik,
termik, kimyoviy yoki boshqa yo‘sinda texnologik ishlov berishga, ular-
ni ishlab chiqarish jarayonida qo‘zg‘atish, qazib olish, eritish, tayyor-
lashga xizmat qiladigan qurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatlar)dir;
♦ o‘lchov va rostlash asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya
jihozlari
foydalaniladigan
texnika
ishidagi
turli
parametr
(ko‘rsatkich)larni o‘lchash, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish,
xomashyo, TMZlar va tayyor mahsulotlar sifatini tekshirish, namlik
darajasi, shovqin ta’siri va boshqalarni o‘lchashda ishlatiladi. Ularga
monometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati va bosh-
qalar kiradi;
♦ hisoblash texnikasi ma’lumotlarni elektron hisoblash mashina-
larida qayta ishlaydigan vositalardir. Ularga kompyuterlar, printerlar va
boshqa kompyuter vositalari kiradi.;
446
♦ boshqa mashina va jihozlarga yuqorida sanab o‘tilmagan mashina
va jihozlar (o‘t o‘chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi.
Transport vositalari kishilar hamda yuk va turli maqsadlardagi
narsalarni tashishga mo‘ljallangan harakat vositalari (temir yo‘l, suv,
avtomobil, kommunal transporti va muhim neft quvur yo‘llari)dir.
Asbob va uskunalar qo‘l mehnati jarayonida ishlatiladigan yoki ish
qismlarini kuchaytirish, oshirish uchun mashinaga biriktiriladigan
vositalar (elektro-drellar, vibratorlar)dir.
Ishlab chiqarish inventarlari ishlab chiqarish jarayonini yengillash-
tirishda ishlatiladi. Ularning tarkibiga bak, konteyner, inventar, idishlar
kiradi.
Xo‘jalik inventari idora (ofis) ishlarini va xo‘jalikni yuritishda zarur
bo‘lgan narsalardir.
Ish hayvonlari va mahsuldor chorva har bir yetilgan mol (ot, ho‘kiz,
sigir)lar bo‘lib, alohida inventar obyekti sifatida hisobda aks ettiriladi.
Ko‘p yillik daraxtlar alohida xiyobon, park, bog‘dagi miqdori va
yoshidan qat’iy nazar ekilgan daraxtlar guruhidir.
Boshqa asosiy vositalarga kutubxona vositalari, ijaraga olingan
asosiy vositalar, konservatsiyadagi asosiy vositalar va boshqalar kiradi.
«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMSga binoan asosiy vositalar
quyidagi baholarda baholanadi:
Qoldiq
qiymati
Tugatish
qiymati
Qayta tiklash
qiymati
Asosiy vositalarning
baholanishi
Dastlabki
qiymat
Sotish
qiymati
35-chizma. Asosiy vositalarning baholanishi.
|
