lg
P
m
T
m
=
E
n ∙ R ∙ T
m
+
B(3)
burada
P
m
– öz-özünə alovlanma üçün lazım olan minimal təzyiq;
T
m
– öz-özünə alovlanma üçün
minimal temperatur;
E
– aktivləşmə enerjisi;
R
–
universal qaz sabiti;
n
– reaksiyanın ardıcıllıq nömrəsi;
B
– qarışığın tərkibindən asılı olan sabit;
Bu düstura əsasən, verilmiş konkret hal üçün öz-özünə alovlanmanın baş verib-
verməyəcəyini qabaqcadan müəyyən etmək olar.
İstilikdən öz-özünə alovlanma nəzəriyyəsi yanma qarışığına bəzi maddələrin əlavəsi,
təzyiqdən asılı olaraq alovlanma hədlərinin müəyyən edilməsi və s. bu kimi hallar üçün dəqiq
cavab vermək imkanına malik deyil. Bu kimi xüsusiyyətlərə zəncirvarı reaksiya nəzəriyyəsi
cavab verməyə qadirdir.
Oksidləşmənin zəncirvarı nəzəriyyəsinə görə, müəyyən şəraitdə, yavaş gedən reaksiyanın
öz-özünə sürətlənməsi qızdırılma nəticəsində deyil, sistemdə reaksiyanın aktiv aralıq
məhsullarının toplanması nəticəsində ola bilər. Bu məhsullar zəncirlərin inkişafı və
budaqlanması üçün əlverişli şərait yaradır. Reaksiyanın zəncirvarı mexanizminə misal olaraq,
hidrogenin oksigenlə qarşılıqlı təsirini göstərə bilərik:
H
2
+
O
2
=
2
OH ,
OH +
H
2
=
H
2
O+
H ,
H +
O
2
=
OH +
O ,
O+
H
2
=
OH +
H
OH-radikalı təkrar regenerasiya edilərək, çoxlu su molekulu əmələ gətirə bilir. Reaksiyanın
aralıq məhsulları –OH, H və O zəncir daşıyıcıları aktiv mərkəzlər sayılır.
Reaksiya
regenerasiyaya məruz qalmazsa, aktiv mərkəzlərdən biri məhv olar və beləliklə zəncir qırılar.
Göstərilən reaksiyada zəncirin qırılması aşağıdakı kimi baş verir:
OH +
OH =
H
2
+
O
2
;
H +
H=
H
2
;
O+
O=
O
2
Qırılma, divar materialı ilə aktiv mərkəzlər arasındakı reaksiya və adsorbsiya nəticəsində
qabın divarında baş verə bilər. Kimyəvi reaksiya nəticəsində iki aktiv mərkəz yaranarsa, aktiv
mərkəzlərin sayı artar və zəncirlərin budaqlanması baş verər. Budaqlanma reaksiyası nəticəsində,
aktiv mərkəzlərin artma sürəti onların məhv olma sürətindən çox olarsa, prosesin sürəti
arasıkəsilmədən öz-özünə artar və alovlu yanma başlayar.
Aktivləşmə nəzəriyyəsinə görə reaksiyanın həqiqi sürəti:
W =
ω
0
∙ e
−
A
R ∙θ
(
4)
burada
ω
0
– alovun yayılmasının normal sürəti, sm/san;
A
– aktivləşmə enerjisi, kal/mol;
R
– universal qaz sabiti, kal/mol. dərəcə;
θ
– alovlanmanın maksimal temperaturu, K;
Bu nəzəriyyə kimyəvi reaksiyanın sürəti ilə temperatur arasında rabitə yaradır.
Qarışıqda aktivləşmiş molekulların miqdarı artdıqca kimyəvi reaksiyanın sürəti də artır.
Adiabatik alovlanma.Əgər divarları soyuq olan qab içərisində yerləşən yanar qarışığı
qızdırıb (ətraf mühitlə (qabla) istilik mübadiləsi getməməsi məqsədilə) sürətlə adiabatik sıxsaq
bu zaman alovlanma baş verəcək ki, bu da adiabatik alovlanma adlanır.
Adiabatik sıxılmadan alovlanma istilikdən öz-özünə alovlanmadan onunla fərqlənir ki,
burada qarışıq yerləşdirilən qabın divarında temperatur sabit qalaraq aktiv zəncir reaksiyası
mərkəzlərinin yaranmasında iştirak etmir və minimal alovlanma temperaturuna heç bir təsir
göstərmir. Ona görə də, adiabatik alovlanma temperaturu qızdırılmış qablarda öz-özünə
alovlanma temperaturundan yüksək olur.
