O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Kompyuter tizimlari” kafedrasi
“O’rnatilgan tizimlar” fanidan
MUSTAQIL ISH
Bajardi: Mobil tizimlar ta’lim yo‘nalishi
051-20 guruh
Davulova Muborak Sadullayevna.
Qabul qildi: Nurmurodov J.
TOSHKENT-2024
MAVZU; RAQAMLI-ANALOG VA ANALOG-RAQAMLI O’ZGARTIRUVCHI QURILMALAR
Reja:
1.Analogli signallar
2.Raqamli signallar.
3.Analog-raqamli signallarni almashtirish
4.Raqamli-analog o‘zgartirgich sxemasi
5.Analog-raqamli o‘zgartirgich sxemasi.
MikroEHMlar stanoklar, turli avtomatlar, ilmiy tajribalarni olib borishni boshqaradi. Bu va boshqa qurilmalar, oʻlchov asboblari va tizimlarida uzluksiz (analog) elektr signallari bilan ishlaydigan elektr datchiklar ishlatiladi. Datchik va ijro organlari (masalan, elektrodvigatellar) ni mikroEHM bilan bogʻlash uchun analog signalni shu signal amplitudasiga proporsioanl songa oʻzgartirish va aksincha oʻzgartirish talab qilinadi.
Analog shakldagi ma’lumotni raqamli shaklga oʻzgartirish prinsipini richagli tarozilarda oʻlchash jarayoni bilan solishtirish mumkin. Tarozida oʻlchashni amalga oshirish uchun uning bir yelkasiga noma’lum ogʻirlikdagi yuk qoʻyiladi, ikkinchi yelkasiga esa, toshlar. Toshlar (masalan 1 g ogʻirlikdagi) tarozi muvozanat holga kelguncha qoʻyilib boriladi. Toshlar soni yukning grammlardagi vazniga toʻgʻri keladi. 1 g. Ogʻirlikdagi toshlar bilan oʻlchanganda analog kattalik 0,5 g. xatolik, 10 g.li toshlar bilan oʻlchanganda esa 5 g. Xatolik bilan oʻlchanadi. Bu xatolik kvantlash xatoligi deb ataladi.
Oʻlchash algoritmiga mos ravishda richagli tarozi rolini ikki kirishli solishtirish sxemasi (komparator) bajaradi. Tarozining bir elkasiga oʻzgarmas kattalikdagi oʻlchanayotgan kuchlanish oʻrnatiladi, ikkinchi yelkasiga raqamli datchik nazorati ostida pogʻonasimon ortib borayotgan kuchlanish beriladi. Kuchlanishning har bir pogʻonasi tarozi yelkasiga qoʻshimcha tosh qoʻyish amaliga mos keladi. Olingan ma’lumot esa tarozilar muvozanatga kelgach qayd etiladi.
Solishtirish jarayoni maxsus signal yordamida startstop trigger sxemasining ishga tushirilishi bilan boshlanadi. Triggerli sxema pogʻonasimon ortib boruvchi kuchlanish generator va ikkilik hisoblagichni boshqaruvchi toʻgʻriburchakli impulslar shakllantiradi. Bu generator pogʻonpsimon kuchlanish ishlab chiqaradi, hisoblagich esa hisobni noldan boshlaydi.
Pogʻonasimon kulchanish kirish bilan tenglashsa, uni komparator qayd etadi, startstop trigger dastlabki holatiga qaytadi va toʻgʻriburchakli signallarning kelishi qoʻshimcha mantiqiy element yordamida blokirovka qilinadi.
Bunday soda oʻzgartirish sxemasi yordamida analog kattalik raqamli shaklga ancha uzoq vaqt davomida oʻzgartiriladi, chunki pogʻonasimon kuchlanish ketma-ket kiritiladi.
Oʻzgartirish vaqtini qisqartirish maqsadida pogʻonasimon kuchlanish generator raqamli-analog oʻzgartirgich bilan almashtiriladi. Shuning uchun analog-raqamlioʻzgartirgich (AROʻ) sxemasiga raqamli-analog oʻzgartirgich (RAOʻ) sxemasi bilan tanishib boʻlgach qaytamiz.
Kompyuterlar va komunikatsiya vositalari zamonaviy axborot texnologiyalarining asosi bo‘lib, ular insonlarni yaqinlashtiradi. Axborot bir joydan ikkinchi joyga tezkor yetib boradi, yangiliklar tez tarqaladi. Kompyuter yordamida aloqa qilish uchun foydalanuvchiga modem zarur bo‘ladi. Uzatilayotgan ma’lumot tovush, matn yoki video tasvirdan iborat bo‘lishi mumkun. Ma’lumotlar ikki turdagi signallar yordamida uzatilishi mumkin:
Analogli va raqamli.
Analogli signallar uzluksiz uzatiladi.
Raqamli esa diskret shaklida
Analog signallar (uzluksizto‘lqinlar).Kommunikatsiyaningeskirganvositalari: telefon, radio vatelevideniyaanaloglisignallarbilanishlashgamo‘jallangan. Analog signal tashuvchito‘lqin deb ataluvchiuzluksizelektrliksignallardantashkiltopganto‘lqindaniborat.Analoglitashuvchito‘lqinlarningikkiasosiyko‘rsatkichichastotavaamplitudadaniborat:
Chastota –to‘lqintebranishlarningvaqtbirligida (sekund) nechamartato‘liqtakrorlanishinibildiruvchi son.
Amplituda – berilganvaqtoralig‘idato‘lqinningmaksimalbalandligi.
Analogli signal deb - analog signal amplitudasining maksimalva minimal
oralig‘dacheksizqiymatlarsoniniqabulqilinishgaaytiladi.
1-rasm Analogli signal
Raqamlisignallar.
Raqamli (diskret) signallar.Raqamlisignallarikkixildiskretalmashinuvchi (bor-yo‘q) signallardaniboratligisababli u orqaliikkiliksanoqsistemasidagima’lumotnitasvirlashmumkin.Bundaelektrikimplusningborligi 1, yo‘qligi 0 bilanikkiliktarzdadiskretsignallarniuzatish 1880 yillarningo‘rtalarida Samuel Morzetomonidanjoriyqilinganedi.
2-rasm.Raqamlisignallar.
Kompyuterdahosilqilinganma’lumotniuzatishuchunraqamlisignallardanfoydalanish ham tez, ham qulayvaaniqbo‘ladi. Ammo hozir ham ko‘pginaaloqaqurilmalari (telefon, telegraf, radio, televideniya) analog signallarbilanishlaydi. Bu muammodanqutilishuchun modem zarur. Modem raqamlisignalianaloglisignalga ham ( modulyasiya), analoglisignalniraqamlisignalga ham (demodulyasiya) aylantiraoluvchiyagonaqurilmadir.
Modemningasosiyko‘rsatkichuningma’lumotalmashinishtezligihisoblanadi. Bu tezlik bod (bit/sek) yokikbit/sek-lardaulanadi.
Analog-raqamlisignallarnialmashtirish
Aloqakanallari.Kanal – buma’lumotuzatishdagiyo‘lidir.Turlikanallarturlispektrdagiradioto‘lqinlardaniborat.Simorqalialoqagakabelvaoptik tolalikabelkiradi. Simsizaloqaningasosanikkiturimavjud: Mikroto‘lqinvasuniyyo‘ldoshlar. Aloqaning ham simli, ham simsizturielektromagnitspektordagito‘lqinlardan iborat
Analoglisignalniraqamlisignalgao‘tkazish 3 bosqichdaamalgaoshiriladi.
1.Diskretlash
2.Kvantlash
3.Kodlash
Diskretlash deb, vaqtbo‘yichauzluksiz analog signalnimalumbirqonuniyatasosidatengvaqtintervaligaajratishgaaytiladi.
Kvantlash deb, diskretlangananaloglisignalnimalumqonuniyatasosidakvantlashqadamiyordamidagorizantalravishdatengoraliqlargabo‘lish.
Kvantlashjarayoni
Raqamli-analogoʻzgartirgich (AROʻ) varaqamlmanalogoʻzgartirgichlarraqamlikattalikniungaproporsioanlboʻlganelektrtokyokikuchlanishkoʻrinishidagianalogkattalikkaoʻzgartirishuchunqoʻllaniladi.
Operatsionkuchaytirgich (OK) deb, analogsignallarustidanturliamallarnibajarishgamoʻljallangan, differensialkuchaytirishprinsipigaasoslangan, kuchlanishboʻyichakattakuchaytirishkoeffitsiyentigaegaboʻlgan (K U =10 4 ÷10 6 )integraloʻzgarmastokkuchaytirgichigaaytiladi. Bundayamallargaqoʻshish, ayirish, koʻpaytirish, boʻlish, integrallash, differensiallash, masshtablashkabimatematikamallarkiradi.HozirgikundaOKlar analog varaqamliqurilmalardakuchaytirish, cheklash, koʻpaytirish, chastotanifiltrlash, generatsiyalash, signallarnibarqa-rorlashdaqoʻllanilibkelmoqda. BuninguchunOKlargamusbatvamanfiyteskarialoqa (TA) zanjirlarikiritiladi. TA zanjirlariyordamidaOKlaryuqoridaqaydetilganamallarni (operatsiyalarni) bajaradilar.
AROʻlarnituzishningturliusullarimavjudboʻlib, amaliyotdamaxsuskuchaytirgichvarezistorlardabajarilgansxemakengqoʻllaniladi. AROʻvazifasiniOKdabajarilganjamlovchikuchaytirgichbajarishimumkin (10.41-rasm).Kirishlarsonioʻzgartirilayotganikkilikkodningrazryadlarisonibilananiqlanadi.K1-K4 kalitlardanharbiriochiqyokiberkholatdaboʻlishmumkin.Soddalikuchun K4 K3 K2 K1 ikkilikkirishsoʻzigaegaboʻlgantoʻrtrazryadliRAOʻnikoʻribchiqamiz.
Mosrazryadlardagiqarshilikqiymatlari 2 martagafarqqiladi. Bu holda, mazkurRAOʻsxemasi 0 dan 15 gachaboʻlgan natural qatorsonlariniikkiliksanoqtizimdanoʻnliksanoqtizimgaoʻzgartiradi.Bundayoʻzgartirishmexanizminikoʻribchiqamiz.
|
