Ключевые слова:
цифровой учебник, передовые технологии,
интеграция, педагогические парадигмы, цифровой разрыв, технологическая
адаптация, интерактив, иммерсив.
Abstract:
This article comprehensively examines the process of transition
from traditional printed publications to digital textbooks. The main role of textbooks
in educational systems is shown, important problems and prospects for the
development and implementation of new generation textbooks are outlined. This
includes ensuring broad access, creating inclusive learning environments and
integrating cutting-edge technology. The paper argues for a comprehensive approach
to the transition from print to digital formats, emphasizing the need for continuous
research and adaptation to technological advances to improve educational outcomes
and educational practice.
Keywords
: digital textbook, advanced technologies, integration, pedagogical
paradigms, digital divide, technological adaptation, interactive, immersive.
Darsliklarning bosma materiallar sifatida paydo bo‘lishidan hozirgi raqamli
mujassamlanishigacha bo‘lgan transformatsion sayohatini o‘rganing, bu
manbalarning ta’lim tizimlarida o‘ynaydigan asosiy rolini ko‘rsating. Darsliklarning
asosiy o‘quv qurollari sifatidagi muhim vazifasini turli sinflarda ta’lim asoslari
808
tuzilishiga asos bo‘lishi mumkin.
Ta’lim resurslarining rivojlanayotgan dunyosida an’anaviy bosma shaklda
ham, zamonaviy raqamli versiyalarida ham darsliklar pedagogik vositalar sifatidagi
samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan ko‘plab murakkab muammolarga duch
kelmoqda. Bularning markazida keng foydalanishni ta’minlash zarur. Bu nafaqat
darsliklarning jismoniy mavjudligini, balki ularning har xil ta’lim sharoitlariga mos
kelishi va ijtimoiy mavqei yoki geografik joylashuvi tufayli hech bir o‘quvchining
noqulay ahvolga tushib qolmasligini ta’minlashni ham talab qiladi.
Bunda,inklyuziv ta’lim tajribasini yaratish majburiyati ham juda muhimdir.
Bu talabalarning kelib chiqishi, qobiliyatlari va istiqbollari xilma-xilligini aks
ettirish va hurmat qilish uchun darsliklarni maqsadli ravishda loyihalash va o‘quv
dasturlariga kiritishni o‘z ichiga oladi. Bunday inklyuzivlik darsliklarning mazmuni,
tili va taqdimotiga kiritilishi va shu orqali ta’lim amaliyotida tenglik, xilma-xillik va
vakillik tamoyillarini mustahkamlashi kerak. Bu tabaqalashtirilgan ta’lim va ta’lim
uchun universal dizayn (UDL), individual ta’lim farqlaridan qat’i nazar, barcha
talabalar kirishi, tushunilishi va ishlatilishi mumkin bo‘lgan o‘quv materiallarini
yaratishni qo‘llab-quvvatlovchi tushunchalarni chuqur tushunishni talab qiladi.
Bundan tashqari, rivojlanayotgan texnologiyalarning darsliklarga uzluksiz
integratsiyalashuvi o‘quv natijalarini sezilarli darajada yaxshilash imkoniyatiga ega
bo‘lgan pedagogik innovatsiyalar chegarasini ifodalaydi. Bu nafaqat multimedia
elementlari, interfaol modullar va moslashtirilgan o‘quv yo‘llarini joriy etish, balki
bunday texnologik takomillashtirishni kognitiv ta’lim nazariyalari bilan
uyg‘unlashtirishni ham anglatadi. Maqsad - texnologiya va pedagogika o‘rtasida
simbiotik aloqani yaratish, bu faollikni kuchaytiradi, chuqurroq tushunishni
osonlashtiradi va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Biroq, bu ulkan rejaga hamroh bo‘lib, texnologiya to‘siq bo‘lmay, balki ta’lim olish
yo‘lida ko‘prik vazifasini o‘tashini ta’minlash zarur, bu esa o‘qituvchilarning
texnologik jihatdan takomillashtirilgan darsliklarni samarali tatbiq etishda doimiy
malakasini oshirishni talab qiladi.
Ushbu murakkabliklarni hal qilish ko‘plab manfaatdor tomonlarning,
jumladan o‘qituvchilar, o‘quv dasturlarini ishlab chiquvchilar, siyosatchilar va
texnologiya provayderlarining birgalikdagi sa’y-harakatlarini talab qiladi. Bu
mavjudlik, inklyuzivlik va texnologiya integratsiyasini periferik muammolar
sifatida emas, balki ta’lim resurslarini rivojlantirish jarayonining markaziy
komponentlari sifatida qadrlaydigan pedagogik paradigmani talab qiladi. Ushbu
yaxlit yondashuv orqali darsliklar oddiy bilimlar ombori sifatidagi an’anaviy
rollaridan oshib, o‘rganishni katalizlaydigan, qiziqishni uyg‘otadigan va talabalarni
XXI asr bilim landshaftining murakkabliklarida harakat qilish uchun zarur bo‘lgan
ko‘nikmalar bilan qurollantiradigan dinamik platformaga aylanishi mumkin.
Ta’lim resurslari sohasida an’anaviy bosma materiallardan raqamli
darsliklarga samarali o‘tish uchun ilmiy izlanishlarni talab qiluvchi bir qator
pedagogik muammolar va imkoniyatlarni ochib beradi. Ushbu nutq analog va
raqamli darslik formatlariga xos bo‘lgan ko‘p qirrali muammolarni tahlil qilishga
qaratilgan bo‘lib, asosiy e’tiborni uchta asosiy yo‘nalishga qaratadi: universal
foydalanishni ta’minlash, inklyuziv ta’lim muhitini yaratish va ilg‘or
809
texnologiyalarni ushbu muhim ta’lim vositalariga muammosiz integratsiya qilish.
Ushbu tahliliy tadqiqotning umumiy maqsadi ikki xil: yangi avlod darsliklarini
yaratish va ulardan foydalanish bo‘yicha ilg‘or tajribalarni aniqlash va ularning
ta’lim landshaftida rivojlanish traektoriyasini bashorat qilish.
Umumjahon foydalanish muammosini hal qilish darsliklarning jismoniy
mavjudligidan tashqari tadqiqotni ham talab qiladi. Buning uchun ijtimoiy-iqtisodiy
to‘siqlar, raqamli tafovutlar, darsliklar moliyaviy jihatdan qulay va turli ta’lim
muhitiga pedagogik jihatdan mos bo‘lishi zarurligini chuqur tahlil qilish talab
etiladi. Bu jihat o‘quv materialini ishlab chiqish jarayonida tenglik va ulardan
foydalanish tamoyillarini qo‘llashni, ijtimoiy-iqtisodiy yoki geografik
cheklovlardan qat’i nazar, har bir talabaning sifatli ta’lim resurslaridan teng
foydalanishini ta’minlashni taqozo etadi.
Darsliklar orqali inklyuziv ta’lim muhitini yaratish maqsadiga erishish ushbu
materiallar ta’lim tengligini qanday o‘zida mujassamlashtira olishi va
rag‘batlantirishi haqida har tomonlama tushunishni talab qiladi. Bu o‘quvchilarning
o‘ziga xosligi va tajribalarining xilma-xilligini aks ettirish va hurmat qilishga
qaratilgan inklyuziv pedagogika ob’ektivi orqali darsliklarning mazmuni, tili va
ta’limiy tasvirlarini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Differentsial ta’lim va ta’lim
uchun universal dizayn (UDL) kabi tizimlardan foydalangan holda, ushbu segment
tabiatan moslashuvchan bo‘lgan, o‘rganish uslublari, ehtiyojlari va afzalliklarining
keng doirasini o‘z ichiga olgan darsliklarni yaratish uchun innovatsion
strategiyalarni ta’kidlashga intiladi va shu bilan turli xillikka hurmatli ta’lim
amaliyotini targ‘ib qiladi.
Nihoyat, pedagogik innovatsiyalar uchun katalizator sifatida rivojlanayotgan
texnologiyalarning darsliklarga uzluksiz integratsiyalashuvi o‘rganiladi. Ushbu
bo‘lim texnologik yutuqlar va ta’lim nazariyalari o‘rtasidagi sinergiyani o‘rganadi,
multimedia, interfaol va adaptiv ta’lim texnologiyalari ishtirok etish, tushunish va
tanqidiy fikrlashni yaxshilash uchun kognitiv va konstruktiv ta’lim nazariyalari bilan
qanday mos kelishi mumkinligini baholaydi. Muhokama darsliklardagi texnologik
takomillashtirishlardan o‘rganishga to‘sqinlik qilishdan ko‘ra ko‘maklashish
maqsadida qo‘llanilishini ta’minlash zarurligini ta’kidlab, texnologiyaga boy ta’lim
resurslarini joriy etishda pedagoglarning doimiy malakasini oshirish zarurligini
ta’kidlaydi.
Ushbu masalalarni batafsil o‘rganish orqali ushbu maqola yangi avlod
darsliklarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishning istiqbolli ko‘rinishini taqdim
etishga intiladi. U ilg‘or tajribalar bo‘yicha dalillarga asoslangan tavsiyalarni taqdim
etish va darslik evolyutsiyasining kelajakdagi konturlarini oldindan ko‘rish orqali
pedagogik nutqqa hissa qo‘shishga intiladi, shu bilan o‘qituvchilar, siyosatchilar va
o‘quv dasturlarini ishlab chiquvchilarni zamonaviy ta’lim resurslarini
rivojlantirishning murakkabliklarida harakat qilish uchun ma’lumotlar bilan
jihozlaydi.
Darslik dizaynining tarixi va evolyutsiyasi va uning ta’lim muassasalarida
qo‘llanilishi kengroq ijtimoiy-madaniy o‘zgarishlar, texnologik yutuqlar va
pedagogik tendentsiyalarni aks ettiruvchi hikoyadir. Ushbu adabiyot sharhi
an’anaviy bosma darsliklardan zamonaviy raqamli formatlargacha bo‘lgan yo‘lni
810
kuzatib, ta’lim nazariyalarining darsliklarni ishlab chiqishga ta’sirini yoritib, sohaga
qo‘shilgan asosiy hissalarni umumlashtiradi.
Matbaa va darsliklarning ilk shakllarining paydo bo‘lishi XV asrda matbaa
ixtirosi darsliklarni ishlab chiqarish va tarqatishda inqilobiy sakrashni ko‘rsatdi,
ta’limga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi, bilimlarni yanada qulayroq qildi va butun dunyo
bo‘ylab o‘quv materiallarini standartlashtirdi. Dastlabki darsliklar, birinchi navbatda
, o‘z davrining ta’lim paradigmalarini aks ettiruvchi , yodlash va didaktik
o‘rganishga urg‘u berib, nufuzli bilim manbalari sifatida ishlab chiqilgan.
Progressiv ta’lim va pedagogik o‘zgarishlarga XX-asr boshlarida Jon Dyui
kabi arboblar boshchiligidagi Progressiv taʼlim harakati darsliklarning anʼanaviy
didaktik roliga qarshi chiqdi, faol oʻrganish va tanqidiy fikrlashni taʼkidlaydigan
koʻproq oʻquvchiga yoʻnaltirilgan yondashuvni yoqlab chiqdi. Ushbu harakat
darsliklarning dizayniga o‘quvchilarni mazmunni chuqurroq o‘rganishga jalb
qilishga qaratilgan muhokama savollari va topshiriqlari kabi ko‘proq interfaol
elementlarni o‘z ichiga olgan holda ta’sir ko‘rsatdi.
Urushdan keyingi innovatsiyalar va inklyuziyaga esa ikkinchi Jahon
Urushidan beri darsliklar vizual va o‘quv dizaynida sezilarli o‘zgarishlarga duch
keldi. Ranglar, grafikalar va turli xil hikoya ovozlari kabi elementlarni birlashtirib,
turli xil ta’lim uslublarini qondirish va kengroq nuqtai nazarni aks ettirish uchun [1].
Bu davr, shuningdek, ta’limdagi xilma-xillikni tan olishga qaratilgan jamiyatdagi
o‘zgarishlarga mos ravishda multikulturalizm va inklyuziyaga bag‘ishlangan
darsliklar paydo bo‘ldi.
Raqamli asrga o‘tish multimedia integratsiyasi va interaktiv imkoniyatlar
orqali dinamik tarkibni taklif qiluvchi elektron darsliklar va onlayn o‘quv
platformalarini joriy qildi. Ushbu evolyutsiya ishtirok etishning yangi shakllarini,
moslashuvchan o‘rganishni va an’anaviy darslikdan tashqari boy resurslarga kirishni
osonlashtirdi. Biroq, bu siljish, shuningdek, raqamli bo‘linish va ekranda va
qog‘ozda o‘qish o‘rtasidagi kognitiv farqlar haqida munozaralarni keltirib chiqardi
[2].
Ta’lim nazariyalari darslik dizayniga chuqur ta’sir ko‘rsatdi, konstruktivistik
yondashuvlar izlanish va bilimlarni qurishni qo‘llab-quvvatlaydigan darsliklarni
targ‘ib qiladi va kognitiv yuk nazariyasi tushunish va xotiraga yordam berish uchun
dizayn qarorlariga ta’sir ko‘rsatdi.
So‘nggi tendentsiyalar va kelajak yo‘nalishlariga nazar tashlasak zamonaviy
adabiyotlar ta’lim mazmunini talabalarning individual ehtiyojlariga moslashtirish
uchun sun’iy intellekt va ma’lumotlar tahlili kabi texnologiyalardan foydalangan
holda darslik dizaynini moslashtirish va shaxsiylashtirish tendentsiyasiga ishora
qiladi. Ochiq ta’lim resurslarining (OER) o‘sishi ham muhim rivojlanish bo‘lib,
bepul va mavjud o‘quv materiallarini taklif qiladi va an’anaviy darslik modellarini
qiyinlashtiradi.
Darslik dizayni va ta’lim muassasalarida foydalanish tarixi va evolyutsiyasi
texnologik innovatsiyalar, ta’lim nazariyasi va ijtimoiy-madaniy tendentsiyalar
o‘rtasidagi dinamik o‘zaro ta’sirni ochib beradi. Oldinga borar ekanmiz, texnologik
yutuqlarni pedagogik samaradorlik bilan muvozanatlash, bosma yoki raqamli
shaklda bo‘lgan darsliklar ta’lim jarayonida qimmatli manba sifatida xizmat qilishda
811
davom etishini ta’minlash muammosi qolmoqda.
O‘quv materiallari manzarasi tez o‘zgarmoqda, raqamli va interaktiv
darsliklar bu o‘zgarishlarning boshida turibdi. Ushbu texnologiyalar o‘rganish
tajribasini yanada qiziqarli, shaxsiylashtirilgan va immersiv qilish orqali boyitishga
va’da beradi. Ushbu adabiyot sharhi raqamli va interfaol darsliklardagi mavjud
tendentsiyalarni, jumladan, kengaytirilgan haqiqat (AR) va virtual haqiqat (VR)
ilovalarining integratsiyasini o‘rganib, ularning ta’lim amaliyotini inqilob qilish
potentsialini ta’kidlaydi.
Raqamli darsliklar tobora keng tarqalgan bo‘lib, an’anaviy bosma matnlardan
ustun bo‘lgan funksionallikni taklif qiladi. Bularga tashqi manbalarga
giperhavolalar, tushunishni kuchaytirish uchun o‘rnatilgan multimedia va tezkor
fikr-mulohazalarni taqdim etuvchi interaktiv baholashlar kiradi. Raqamli
darsliklarning moslashuvchanligi o‘quvchilarning eng dolzarb ma’lumotlarga
kirishini ta’minlab, tarkibni yangilashni osonlashtiradi. Bundan tashqari, raqamli
platformalar o‘qituvchilarga o‘quvchilarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun
tarkibni sozlash imkonini berish orqali tabaqalashtirilgan o‘rganishni osonlashtiradi.
Darsliklardagi kengaytirilgan haqiqat (AR) AR-mos keluvchi qurilmalar
orqali kirish mumkin bo‘lgan jismoniy matn ustiga raqamli ma’lumotlar, jumladan,
tasvirlar, videolar va 3D modellar qatlamini taqdim etadi. Jismoniy va raqamli
tarkibning bu kombinatsiyasi o‘quvchilarga bilimlarni kontekstlashtiruvchi
interfaol, multimodal tajribalar bilan ta’minlash orqali ishtirokni yaxshilaydi va
tushunishga yordam beradi. Darsliklardagi AR ilovalari mavhum tushunchalarni
aniq va tushunarli qilish orqali motivatsiyani oshiradi va o‘quv natijalarini
yaxshilaydi.
Virtual haqiqat (VR) talabalarni to‘liq raqamli muhitga cho‘mdirish orqali
interaktivlikni ta’minlashda yanada oldinga boradi. Darsliklardagi VR ilovalari
talabalarni tarixiy joylarga, uzoq sayyoralarga yoki mikroskopik olamlarga olib
borishi mumkin, bu esa imkonsiz bo‘lgan o‘rganish tajribasini taklif qiladi. Ushbu
immersiv texnologiya faol o‘rganishni qo‘llab-quvvatlaydi va murakkab mavzularni
tushunish va saqlashni sezilarli darajada yaxshilaydi. Biroq, ta’lim muassasalarida
VRni qabul qilish yuqori xarajatlar va maxsus jihozlarga bo‘lgan ehtiyoj kabi
to‘siqlarni bartaraf etishga bog‘liq.
Raqamli va interaktiv darsliklarning istiqbolli imkoniyatlariga qaramay, ularni
amaliyotga tatbiq etish muammolardan holi emas. Raqamli tenglik va kirish
muammolari muhimligicha qolmoqda, qurilma mavjudligi va internetga kirishdagi
farqlar talabalarning ushbu resurslardan foydalanish qobiliyatiga ta’sir qiladi.
Bundan tashqari, ta’limda AR va VR ilovalarining samaradorligi o‘ylangan
pedagogik integratsiyaga bog‘liq bo‘lib, bu texnologiyalar an’anaviy o‘qitish
usullarini almashtirish emas, balki to‘ldirishni ta’minlaydi.
Raqamli va interaktiv darsliklarning joriy tendentsiyalari, ayniqsa AR va VR
ilovalarining integratsiyasi orqali ta’limni yaxshilash uchun ajoyib istiqbollarni
taqdim etadi. Ushbu texnologiyalar o‘quvchilarni o‘ziga jalb qiladigan va chuqurroq
tushunishga yordam beradigan immersiv, shaxsiylashtirilgan ta’lim tajribasini
taqdim etishi mumkin. Biroq ularning o‘quv dasturlariga muvaffaqiyatli
integratsiyalashuvi texnologik va pedagogik muammolarni hal qilishni, ushbu
812
dinamik sohada doimiy izlanishlar va ishlanmalar zarurligini ko‘rsatishni talab
qiladi.
Darsliklarning isbotlangan usullariga sho‘ng‘igan ko‘plab ilmiy adabiyotlar
va keng qamrovli tadqiqotlarni ko‘rib chiqish, ularning qo‘llanilishi va ta’lim
yutuqlariga keyingi ta’sirini tahlil qilishga Muhandislik grafikasi fanidan o‘quv
qo‘llanma bo‘lib , barcha ixtisosliklarning bakalavriat bosqichi talabalari uchun
mo‘ljallangan. U bo‘lajak muhandislarni chizmalarni tayyorlash, o‘qish va chop
etish ko‘nikmalari bilan qurollantirish maqsadida texnik chizmachilikning nazariy
va amaliy asoslarini, jumladan proyeksiya va texnik eskizni qamrab oladi. Tarkib
mualliflarning katta uslubiy tajribasi bilan boyitilgan an’anaviy geometrik
chizmachilik va muhandislik grafikasi dasturlariga asoslangan. Bu yangi avlod
darsliklari tendentsiyalariga mos keladi, amaliy qo‘llashga urg‘u beradi va
fundamental bilimlarni ko‘nikmalarni rivojlantirish bilan integratsiya qiladi, garchi
unda tobora dolzarb bo‘lib borayotgan raqamli yoki interaktiv elementlardan,
masalan, kengaytirilgan yoki virtual haqiqatdan foydalanish haqida aniq aytilmagan.
o‘quv materiallari[3].
Bu hujjatlashtirilgan strategiyalarni sinchkovlik bilan tahlil qilishni va
ularning ta’limni rag‘batlantirishdagi samaradorligini, shuningdek, ushbu
yondashuvlar o‘quvchilar faoliyatini va fanlar bo‘yicha tushunishni yaxshilashda
“Kompyuter grafikasi” darsligi talabalarga zamonaviy kompyuter muharrirlari va
dasturiy paketlar, xususan SolidWorks haqida har tomonlama tushuncha berishga
qaratilgan texnik ta’lim o‘quv dasturiga SAPR tizimlarini chuqur integratsiyalashga
qaratilgan. Kimyoviy va oziq-ovqat jarayonlarini loyihalash va avtomatlashtirilgan
uskunalarning kompyuter modellarini yaratishning nazariy asoslari va amaliy
ko‘nikmalariga urg‘u beradi. Ushbu yondashuv ilg‘or tajriba va yangi avlod
darsliklarining kelajakdagi ishlanmalarini aks ettiradi, qat’iy o‘quv mazmunini
amaliy ilovalar bilan uyg‘unlashtiradi, talabalarni kelajak kasbining texnologik
talablariga tayyorlaydi[4].
Chizma geometriya va muhandislik grafikasining nazariy va amaliy
asoslariga yo‘naltirilgan “Kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun chizma
geometriya va muhandislik grafikasi” nomli o‘quv qo‘llanma .U talabalarni
muhandislik jarayonlarida mashina mexanizmlari va ularning tarkibiy qismlarini
loyihalash bo‘yicha bilim va ko‘nikmalar bilan to‘liq qurollantirishga qaratilgan.
Mazkur o‘quv qo‘llanma nazariy bilimlarni amaliy qo‘llash bilan uzviy bog‘lash,
mustaqil bilim olishga rag‘batlantirish va zamonaviy ta’lim metodikalaridan
foydalanish orqali yangi avlod darsliklarining yangi yo‘nalishlarini o‘zida mujassam
etgan. Biroq, matnda so‘nggi o‘quv materiallarini rivojlantirish istiqbollarining
asosiy jihatlari bo‘lgan raqamli texnologiyalar yoki interaktiv elementlardan
foydalanish to‘g‘risida aniq aytilmagan[5].
Muallif sifatida men yangi avlod darsliklarini ishlab chiqish va joriy etishdagi
muammolarni, raqamli texnologiyalar integratsiyasini asosiy masala sifatida
ta’kidlagan bo‘lardim. Bunga infratuzilmaga katta sarmoya kiritish,
o‘qituvchilarning ushbu texnologiyalardan samarali foydalanishi uchun malaka
oshirish, qiziqarli va pedagogik jihatdan asosli kontent yaratish zarur. Bundan
tashqari, mavjudlik va tenglikni ta’minlash katta qiyinchilik tug‘diradi, chunki
813
talabalar raqamli darsliklar uchun zarur bo‘lgan texnologiyadan teng foydalanishlari
kerak. Bundan tashqari, texnologik o‘zgarishlarning jadal sur’ati tarkib va usullarni
doimiy ravishda yangilashni talab qiladi, bu resurslarni ishlab chiqish va saqlashni
qiyinlashtiradi. Va nihoyat, innovatsion raqamli xususiyatlarni kognitiv yuk bilan
muvozanatlash muammosi bor, bu o‘rganishga to‘sqinlik qilmasdan, texnologiyani
yaxshilashni ta’minlaydi.
| 