3G
HSAT konsepsiyasining asosiy qoidalari.
3G bu nafaqat Internetga tezkor
ulanish, bu muloqot qilishga, ma’lumotlarga ruxsat etishga va boshqalarda tubdan
yangi yondashish hisoblanadi. Boshqacha aytganda, an’anaviy faqat statsionar
qaraladigan imkoniyatlar va qurilmalari mobil bo‘lib qoladi. Foydalanuvchi
nafaqat o‘z suhbatdoshi bilan so‘zlashishi, balki videotelefon yordamida uni
ko‘rishi, Internet tarmog‘i bo‘yicha sayr qiishi, biznesni yuritishi, o‘rganishi,
ko‘ngil ochishi mumkin va bularning barchasi bugungi kunda sotali telefon - uncha
katta bo‘lmagan qurilma yordamida mumkin bo‘ladi. Tabiiyki, bunday xizmatlar
yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatilishini talab qiladi. Buning uchun dastlab
ma’lumotlarni tor polosali uzatilishiga mo‘ljallangan mavjud mobil aloqa
tarmoqlarini multimedia mobil xizmatlari va Internetga ulanish uchun zarur
tezlikni ta’minlaydigan keng polosali tarmoqlargacha qadamma-qadam
modernizatsiyalash ko‘zda tutilmoqda [11].
Uchinchi avlod mobil aloqaning asosi IP texnologiya hisoblanadi, u ma’lumotlarni
paketli uzatishga asoslangan, bu abonentning doimo on-line rejimida bo‘lishini
8
bildiradi. Bunda bog‘lanish vaqtiga emas, balki faqat uzatilgan yoki qabul qilingan
ma’lumotlar hajmiga haq to‘lanadi.
Butun telekommunikatsiyalar industriyasi uchun tugal maqsad keng polosali
tizimlarni qo‘llaydigan va global mobillikni ta’minlaydigan yagona mobil aloqa
butundunyo muhitini yaratish hisoblanishiga qaramasdan, uchinchi avlod
xizmatlarini ta’minlaydigan bir qancha standartlar tizimlari vujudga keldi.
3G nima berishi haqidagi ko‘plab turli talqin etishlar mavjud, lekin universal qabul
qilinadigan yagona tavsif Xalqaro elektr aloqa ittifoqi (ITU) e’lon qilgan tavsif
hisoblanadi. ITU butundunyo bo‘ylab sanoat tashkilotlari bilan ishlaydi, texnik
talablar va standartlarni, shuningdek IMT-2000 (International Mobile
Telecommunications- 2000) dasturi doirasida 3G tizimlar uchun spektrdan
foydalanishi qoidalarini aniqlaydi va tasdiqlaydi. IMT-2000 bu Xalqaro elektr
aloqa ittifoqi (ITU) tomonidan ishlab chiqilgan tavsiyalar bo‘lib, ular butun
uchinchi avlod standartlari oilasi uchun chastotalar spektridan foydalanish va
texnik o‘ziga xos xususiyatlari masalalariga tegishli hisoblanadi. Tavsiyalar
dunyodagi mavjud ikkinchi avlod standartlarini uchinchi avlod standartlariga
evolyusiyalanishi
yo‘llarini tavsiflaydi. ITU IMT-2000 (3G) tarmoqlari, shuningdek 2G tizimlari
uchun tizimning yaxshilangan sig‘imini va spektridan foydalanish samaradorligini
va mobil rejimda ishlatilganida (binolardan tashqarida) minimum 144 kbit/s, mobil
bo‘lmagan sharoitlarda (binolarda) maksimum 2 Mbita/s tezliklarli ma’lumotlarni
uzatish servislarini qo‘llanilishini talab qiladi.
Bu talablarga asoslanish bilan ITU 1999 yilda ITU-R M.1457 tavsiyalarining qismi
sifatida IMT-2000 standartlari uchun beshta radiointerfeyslarni (W-CDMA,
CDMA2000, TD-CDMA/TD- SCDMA, DECT, UWC-136) ma’qulladi. Sanab
o‘tilgan 3G tarkibiy qismlaridan faqat birinchi uchtasi uchinchi avlod to‘laqonli
sotali aloqa standartlari hisoblanadi, DECT va UWC-136 esa yordamchi rolni
9
o‘ynaydi. DECT bu uchinchi avlod mobil texnologiyalari doirasida bu tarmoqlarga
qaynoq ulanish nuqtalarini (xot-spotlarni) tashkil etish uchun uy yoki ofis
maqsadlaridagi simsiz telefoniya standarti hisoblanadi. UWC-136 standarti bu
EDGE texnologiyasiga o‘xshash bo‘lib, 2,5G tarmoqlarga kiradi.
1998 yilning 29 yanvarida European Telecommunications Standards Institute
(ETSI) a’zolari uchinchi avlod (3G) mobil aloqa standartlariga nisbatan kelishuvga
erishdi. Bu standart universal mobil kommunikatsion tizim (Universal Mobile
Communications System) bo‘lib, uning uchun yechim UTRA (UMTS Terrestrial
Radio Access) deyiladi va u har ikkala W-CDMA (keng polosali Code Division
Multiple Access) va TD-CDMA (Time Division Multiple Access CDMA)
takliflarga asoslanadi. W-CDMA ilovalar keng spektri uchun ishlatiladi, u holda
TD-CDMA yuqori mobillikni ta’minlash talab qilinmaydigan binolar uchun avzal
ishlatiladi. Bu standart, kutilganidek, jahon bozorida yangi joyni hosil qiladi va
uchinchi avlod tarmoqlari uchun eng keng ishlatiladigan standart bo‘lib qoladi.
3G texnologiyasi 1980-yillarning boshlarida Xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI)
tomonidan olib borilgan tadqiqot va ishlanmalar natijasi edi. 3G spetsifikatsiyalari
va standartlari o'n besh yil ichida ishlab chiqilgan. Texnik spetsifikatsiyalar IMT-
2000 nomi bilan ommaga taqdim etildi. 400 MGts dan 3 gigagertsgacha bo'lgan
aloqa spektri 3G uchun ajratilgan. Hukumat ham, aloqa kompaniyalari ham 3G
standartini tasdiqladilar. Tijoratdan oldingi birinchi 3G tarmog'i 1998 yilda
Yaponiyada NTT DoCoMo tomonidan ishga tushirilgan, FOMA deb nomlanadi. U
birinchi marta 2001 yil may oyida W-CDMA texnologiyasining pre-reliz (sinovi)
sifatida sotuvga chiqarildi. 3G ning birinchi tijoriy ishga tushirilishi 2001-yil 1-
oktabrda Yaponiyada NTT DoCoMo tomonidan amalga oshirildi, garchi u dastlab
qamrovi biroz cheklangan boʻlsa ham;tizimning kengroq mavjudligi uning
ishonchliligi bilan bogʻliq aniq xavotirlar tufayli kechiktirildi.
Patentlar
10
Hisob-kitoblarga ko'ra, 3GPP va 3GPP2 standartlarini tashkil etuvchi 483 ta texnik
spetsifikatsiyalar bilan bog'liq muhim deb e'lon qilingan deyarli 8000 patent
(FRAND) mavjud. 2004 yilda o'n ikkita kompaniya patentlarning 90% ni tashkil
etdi (Qualcomm, Ericsson, Nokia, Motorola, Philips, NTT DoCoMo, Siemens,
Mitsubishi, Fujitsu, Hitachi, InterDigital va Matsushita).
Shunga qaramay, 3G uchun zarur bo'lgan ba'zi patentlar ularning patent egalari
tomonidan e'lon qilinmagan bo'lishi mumkin. Nortel va Lucentning ushbu
standartlar uchun muhim bo'lgan oshkor etilmagan patentlari bor, deb ishoniladi.
Bundan tashqari, mavjud 3G Patent Platformasi Hamkorligi Patent hovuzi FRAND
himoyasiga unchalik ta'sir qilmaydi, chunki u 3G uchun to'rtta eng yirik patent
egalarini istisno qiladi.
Tijoratgacha bo'lgan birinchi Yevropa tarmog'i Manx Telecom kompaniyasining
Man orolidagi UMTS tarmog'i bo'lib, o'sha paytda British Telecom kompaniyasiga
tegishli bo'lgan va Evropadagi birinchi tijorat tarmog'i (shuningdek, W-CDMA
asosidagi UMTS) Telenor tomonidan biznes uchun ochilgan. Dekabr 2001, tijorat
telefonlari yo'q va shuning uchun pul to'laydigan mijozlar ham yo'q.
Tijoriy yo'lga qo'yilgan birinchi tarmoq 2002 yil yanvar oyida CDMA-ga
asoslangan 1xEV-DO texnologiyasi bo'yicha Janubiy Koreyaning SK Telecom
kompaniyasi tomonidan amalga oshirildi. 2002 yil may oyiga kelib, ikkinchi
Janubiy Koreya 3G tarmog'i EV-DOda KT tomonidan amalga oshirildi va Janubiy
Koreyaliklar 3G operatorlari o'rtasidagi raqobatni birinchi bo'lib ko'rgan. Amerika
Qo'shma Shtatlaridagi birinchi tijoriy 3G tarmog'i Monet Mobile Networks
tomonidan CDMA2000 1x EV-DO texnologiyasi bo'yicha edi, biroq tarmoq
provayderi keyinchalik operatsiyalarni o'chirib qo'ydi. AQShdagi ikkinchi 3G
tarmoq operatori 2002 yil iyul oyida CDMA2000 1x EV-DOda ham Verizon
Wireless edi. AT&T Mobility shuningdek, 3G tarmog'ini HSUPA ga yangilashni
yakunlagan haqiqiy 3G UMTS tarmog'i edi.
11
Birlashgan Qirollikning birinchi tijoriy 3G tarmog'i dastlab Orange S.A.dan keyin
bo'lgan Hutchison Telecom tomonidan boshlangan 2003 yilda u Buyuk
Britaniyada birinchi tijorat uchinchi avlod yoki 3G mobil telefon tarmog'ini e'lon
qildi. Janubiy yarimsharda birinchi savdodan oldingi namoyish tarmog'i Janubiy
Avstraliyaning Adelaida shahrida m.Net korporatsiyasi tomonidan 2002 yil fevral
oyida 2100 MGts chastotada UMTS yordamida qurilgan. Bu 2002 yilgi IT Jahon
Kongressi uchun namoyish tarmog'i edi. Birinchi tijoriy 3G tarmog'i Hutchison
Telecommunications tomonidan 2003 yil iyun oyida uch yoki "3" markasi bilan
ishga tushirilgan.
Yaponiya 3G ni qabul qilgan birinchi davlatlardan biri bo'ldi, bunga sabab 3G
spektrini taqsimlash jarayoni bo'lib, Yaponiyada bu ko'p oldindan xarajatsiz
berilgan.
Chastota spektri AQSh va Yevropada kim oshdi savdosi asosida taqsimlangan va
shu bilan 3G xizmatlarini taqdim etmoqchi bo'lgan har qanday kompaniya uchun
katta boshlang'ich sarmoya talab qilinadi. Evropa kompaniyalari o'zlarining spektr
auktsionlarida birgalikda 100 milliard dollardan ortiq pul to'lashdi.
Nepal Telecom Janubiy Osiyoda birinchi marta 3G xizmatini qabul qildi. Biroq,
uning 3G Nepalda qabul qilinishi nisbatan sekin edi. Ba'zi hollarda 3G tarmoqlari
2G kabi bir xil radiochastotalardan foydalanmaydi, shuning uchun uyali aloqa
operatorlari butunlay yangi tarmoqlarni qurishlari va mutlaqo yangi chastotalarni
litsenziyalashlari kerak, ayniqsa yuqori ma'lumotlarni uzatish tezligiga erishish
uchun.
Boshqa mamlakatlarning kechikishlari, ayniqsa, UMTS uchun uzatish
moslamalarini yangilash xarajatlari bilan bog'liq bo'lib, ularning joylashtirilishi
ko'pchilik eshittirish minoralarini almashtirishni talab qildi. Ushbu muammolar va
joylashtirishdagi qiyinchiliklar tufayli ko'plab tashuvchilar ushbu yangilangan
imkoniyatlarni qo'lga kirita olmadilar yoki kechiktirdilar.
12
2007 yil dekabr oyida Global Mobil Ta'minotchilar Uyushmasi (GSA)
ma'lumotlariga ko'ra, 40 ta mamlakatda 190 ta 3G tarmog'i va 71 ta mamlakatda
154 ta HSDPA tarmog'i ishlagan. Osiyo, Yevropa, Kanada va AQShda
telekommunikatsiya kompaniyalari W-CDMA texnologiyasidan 3G mobil
tarmoqlarini boshqarish uchun 100 ga yaqin terminal dizaynini qo'llab-
quvvatlaydi.
3G tarmoqlarining chiqarilishi ayrim mamlakatlarda spektrning qoʻshimcha
litsenziyalash toʻlovlarining katta xarajatlari tufayli kechiktirildi. Ba'zi Evropa
mamlakatlarida litsenziya to'lovlari ayniqsa yuqori bo'lgan, bu cheklangan
miqdordagi litsenziyalar bo'yicha hukumat auktsionlari va yopiq auktsionlar va 3G
potentsialiga nisbatan dastlabki hayajon bilan mustahkamlangan.
Bu optik tolali va dot.com sohalarida shunga o'xshash nosozliklar bilan bir vaqtda
sodir bo'lgan telekommunikatsiya halokatiga olib keldi.
3G standarti, ehtimol, 2Gdan keyin uyali aloqa bozorining kengayishi va
iste'molchi mobil telefonining rivojlanishi tufayli yaxshi ma'lum. Bu vaqt ichida
ayniqsa e'tiborga molik rivojlanish smartfon (masalan, iPhone va Android oilasi)
bo'lib, u PDA imkoniyatlarini mobil telefon bilan birlashtirib, mobil internetga
ulanishga talabning keng tarqalishiga olib keldi. 3G "mobil keng polosali"
atamasini ham kiritdi, chunki uning tezligi va qobiliyati uni internetni ko'rib
chiqish va USB-modemlarni 3G tarmoqlariga ulash uchun munosib alternativa
qildi va endi 4G tobora keng tarqalgan.
G tarmoqlari 2G oldingilariga qaraganda ko'proq xavfsizlikni ta'minlaydi. UE
(foydalanuvchi uskunasi) ga ulangan tarmoqni autentifikatsiya qilishiga ruxsat
berish orqali foydalanuvchi tarmoq taqlid qiluvchi emas, balki moʻljallangan
tarmoq ekanligiga ishonch hosil qilishi mumkin. 3G tarmoqlari eski A5/1 oqim
shifrining o‘rniga KASUMI blok shifridan foydalanadi. Biroq, KASUMI shifrining
bir qator jiddiy zaif tomonlari aniqlangan.
13
3G tarmog'i infratuzilmasi xavfsizligiga qo'shimcha ravishda, IMS kabi dastur
tizimlariga kirishda uchdan uchgacha xavfsizlik taklif etiladi, garchi bu 3G
xususiyati bo'lmasa ham.
| 