- jadval Aralashmani qizdirishga ixtisoslashtirilgan 10

Download 3,21 Mb.
bet	66/100
Sana	11.12.2023
Hajmi	3,21 Mb.
	#115463

1 ... 62 63 64 65 66 67 68 69 ... 100

Bog'liq
14415 2 6BCAAD1C053929B1EB564DE24E4C5A9C7D2724A7 (1)

2.2- jadval Kichik hajmdagi biogas qurilmasiga sarflangan uskunalar va ularning narxi № Jihozlar

2.1- jadval
Aralashmani qizdirishga ixtisoslashtirilgan 10 m3 hajmli biogaz qurilmasining tannarxi

№	Ishlatiladigan uskunalar	Uskunalarga ketadigan xomashyo	Miqdor	Narxi, so‘mda
1	Suv qizdiriladigan qozonxona (suv aylanuvchi va gaz o‘tkazuvchi quvurlar)	1 ta		700 ming
2	Aralashma yuklanadigan idish	1 ta	50 l hajmli	50 ming
3	Aralashtiruvchi moslama	1 ta		100 ming
4	Bioreaktor	1 ta gumbaz	1,5 t sement	3 mln
5	Suvli zatvor (propan balon)	1 ta	100 ming	100 ming
6	Gaz chiqishi		10 metr	30 ming
7	Qayta ishlangan aralashmani quyib oluvchi idish	1 ta	50 l hajmli	50 ming
8	Qayta ishlangan aralashma (bioo‘g‘it) saqlanadigan joy	1 ta	100 l hajmli	100 ming
9	Quyib olish quvuri	1 ta	5 metr	100 ming
10	Issiqlikdan ajratuvchi mahsulotlar	-	20 metr	160 ming
	Jami summa			4 mln 290 ming

Yuqorida aytib o‘tilganidek, ushbu qurilmani yana bir qulayligi har 2 - 3 bosh qoramol, 20 - 30 bosh parrandaga ega bo‘lgan xonadon egalari uchun kichik biogaz qurilmasining barpo etilganidir. Bu biogaz qurilmasi isitilmaydi, ko‘p hajmda joy egallamaydi va ko‘p ishchi kuchi shar emas, har bir xonadon egasi o‘zi ishlataveradi, eng asosiysi, arzonligi bilan ham ahamiyatliydir (2.2-jadval).
Agar har bir xo‘jalik uchun kichik (400 - 600) l hajmli biogaz qurilmasi
xonadonlarda barpo etilsa, bu qurulmalardan kuniga (3 - 10) m3 biogaz olishlari mumkin va har bir o‘rtacha kattalikdagi xo‘jalik uchun gazga bo‘lgan kunlik ehtiyojni qoplaydi.
2.2- jadval
Kichik hajmdagi biogas qurilmasiga sarflangan uskunalar va ularning narxi

№	Jihozlar	Narxi (so‘m)
1	Po‘lat reaktor, 220 litr hajmli	100000
2	Propan ballon, 30 litr hajmli	100000

3	Yuk avtomobili kamerasi	70000
4	Yordamchi qismlar (rezina tutashtirgichlar, po‘lat o‘tkazgichlar, daraxt materiallari)	70000
5	Sintetik yopgich	10000
6	Issiqlikdan ajratuvchi mahsulotlar	20000
	Jami summa	370000

Ko‘rinib turibdiki, kichik hajmdagi biogaz qurilmasini barpo etishda murakkab uskunalar yo‘qligi, ishchi kuchi talab qilinmasligi, ishlash jarayoni soddaligi hamda tannarxi jihatdan arzonligi bilan juda qulay. Bundan tashqari, xo‘jalik ekinlari uchun har kuni sifatli bio‘g‘it olinishi xo‘jalik uchun qo‘shimcha mablag‘ va mo‘l - ko‘l hosil demakdir.
Qurulmalarning iqtisodiy samaradorligini baholash uchun go‘ngni qayta ishlashning maqbul variantlarini taqqoslash uchun maxsus metodika yaratilgan.
Biogaz qurilmalarini ishlatishda samaradorlikni baholash kriteriysi sifatida, yillik iqtisodiy samara xizmat qiladi, shuni hisoblaymiz:
C  (Pa  Pb )Ryil  CF  CB  Cud
(2.8)
Bu yerda (Pa  Pb ) – yangi va asosiy texnologiyalarning solishtirma keltirilgan xarajatlari;
Ryil
– bir yilda bajarilgan ish hajmi;
Cf – yuqori sifatli o‘g‘itni ishlatishdan kelgan samara.
Yangi va asosiy texnologiyalardan keltirilgan solishtirma xarajatlar quyidagi formulaga asosan aniqlanadi:
Pa  Sb  En Kb
Pb  Sn  En Kn
Bu yerda:
(2.9)
(2.10)
Sb va Sn – taqqoslanayotgan variantlar bo‘yicha olinadigan mahsulot birligining tannarxi, so‘m/t;
– taqqoslanayotgan variantlarga ketgan solishtirma asosiy xarajat,
Kb , Kn
so‘m/t;
Cn – asosiy xarajatning me’yoriy samara koeffitsienti, 0,15 ga teng.
Go‘ng saqlanishida hosil bo‘ladigan ammiakdan havoning ifloslanishini oldini olishdan chiqqan samara:
3
2  k b NH j
C    f m A
so‘m/yil (2.12)
3
mNH
– go‘ngni to‘qqiz oy mobaynida saqlashda atmosferaga chiqarilgan
ammiak massasi.
12
 ANPK Pyil Knaa9
NH3
m
(2.13)
Bu yerda:  – shartli ko‘paytuvchi, so‘m/tonna (  100)
k – atmosfera havosi zararlanishining nisbiy xavfini ko‘rsatkichi (k10);
fb
– atmosferaga tarqalgan aralashmalar xususiyatini hisobga olish koeffitsienti
( fb  1,0 )
Knaa – ammiakli azot saqlash vaqtida yo‘qolish koeffitsienti ( Knaa  0,1);
ANPK – 1 t go‘ngni saqlash vaqtida yo‘qoladigan ammiakli azot miqdori
ANPK  2,8kg / t ).
(
Biogaz qurulmalariga yaqin joylashgan suv inshootlarining ifloslanishini oldini
3
olishdan chiqadigan samara, bijg‘igan go‘ngda BPK5 miqdori 1,458 kg / m kg/m3,
bijg‘imagan go‘ngda esa 15,9 kg / m3 bo‘lishidan kelib chiqqan holda olinadi. Yer osti suvlariga solingan iflosliklardan 1/4 qismi yuvilib ketadi (qumli tuproqlar uchun hisoblangan).
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, yaqin joylashgan suv havzalariga tashlangan ifloslanishning yillik massasi (M):
M   Am1  m2 Р
(2.14)
Bu yerda:
A – agressivlik ko‘rsatkichi shartli l / t , ( A  0,33);
1
m
– BPK miqdori kg / m3 .
oqibatida yaqin joylashgan suv
Bioenergetik qurulmalarning ishlatilishi havzalarini ifloslanishdan saqlab qolish samarasi:
C   ВВМ
Bu yerda:
(2.15)
V – shartli ko‘paytiruvchi so‘m/t ( V
100 );
V – suv havzalarining ifloslanishi xavfi ko‘rsatuvchisi ( V
 0,5 )
Biogaz olishdan chiqqan samara, qozonxonada yoqilgan mazutni biogaz bilan almashtirishdagi baho bilan,
Cb  VTTb Sm / Тm
(2.16)
Bu yerda:
T
V
– biogazning umumiy chiqishi, m3 / yil ;
Tb – biogazning issiqlik chiqarish xususiyati, 5360 kkal/ m3 ;
Tm – mazutning issiqlik chiqarish xususiyati, 8200 kkal/ t ga teng;
Sm – 1 tonna mazutni bahosi, so‘m.
Biogaz ishlab chiqarish qurilmasining yaratish uchun mahalliy chiqindilardan foydalanib ish olib boriladi. Lekin qurulmadan chiqayotgan mahsulotlar chiqindisiz hisoblanadi. Biogaz qurilmasini barpo etish, fermer xo‘jaligi rahbarlari uchun ham, xonadon sohiblari uchun ham birdek iqtisodiy jihatdan foydali hisoblanadi. Biogaz qurilmasidan faqat biogazning o‘zi emas, balki biogaz generator yordamida issiqlik energiya va yuqori sifatli bioo‘g‘it ham olinadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, gazga bo‘lgan ehtiyojdan tashqari, issiqlik energiyaga bo‘lgan ehtiyoj ham qondirilmoqda.
Kichik hajmdagi biogaz qurilmasi mavjud xo‘jalik isitish tizimini to‘liq o‘zi ta’minlashga qodir hamda tabiiy gazga ketayotgan sarfni butunlay qoplaydi.
Bundan tashqari, biogaz qurulmasidan qoldiq sifatida chiqayotgan bioo‘g‘it yerga solinsa, hosildorlikni (25 – 30) %ga oshiradi. Mineral o‘g‘it sarfini (15 – 20)% ga qisqartiradi. Bu fermer xo‘jaliklari uchun mo‘l hosil olish va mineral o‘g‘itdan tejamkorlik bilan foydalanish uchuniqtisod bo‘ladi.
Biogaz qurulmasining hajmi qanchalik katta bo‘lsa, undan olinadigan biogaz,
elektr energiya va bioo‘g‘it shunchalik ko‘p bo‘ladi. Shuni hisobga olib, biogaz qurilmasi uchun sarflangan mablag‘ shuncha tez qoplanib, foyda bera boshlaydi. Agar fermer xo‘jaligi rahbari katta hajmdagi biogaz qurulmasini barpo etsa, olinayotgan biogazning o‘z ehtiyojidan ortgan qismini fermer xo‘jaligiga yaqin joylashgan aholiga sotishi yoki issiqxonalar barpo etib, qish kunlari ham bozorga mahsulot olib chiqib, qo‘shimcha katta daromad keltirishi mumkin.
Biogaz ishlab - chiqarishni asosiy va foydalanish xarajatlari biogaz qurulmalarini asosiy loyiha va foydalanish ko‘rsatkichlarini yig‘indisi bilan uzviy bog‘liq.
Go‘ngga ishlov berish va biogaz qurilmalarining tuzilish ko‘rsatkichlarini aniqlash bo‘yicha masalalarning yechilishi, quyida keltirilgan usul asosida amalga oshiriladi: deyarli barcha zamonaviy biogaz qurilmalar isitiladigan reaktorlarni ishlatishga asoslangan, ya’ni metanogenez jarayonining amalga oshishi uchun doimiy ravishda energiya (issiqlik, elektr yoki boshqa bir turdagi, shular qatori qayta tiklanmaydigan) saflanadi.
Biogazdan olingan energiya summasi, uni ishlab chiqarish saflangan energiya summasidan ancha ko‘p bo‘lgandagina texnologiya samarali hisoblanadi, ya’ni biogaz olish shartlari quyida keltirilgan formula asosida amalga oshirilmog‘i lozim:
T r

V  V  QCH , m3
(2.17)
T
V
– biogaz miqdori, m3 ;
3
Vr – olingan biogazning umumiy miqdori, m ;
QCH – qurilmaning o‘z ehtiyoji uchun sarf bo‘ladigan energiyasi, kJ / m3 ;
 – biogazni issiqlik berish xususiyati, kJ / m3 ;
Yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘rtacha kattalikdagi biogaz qurilmasi 4 - 5 yil ichida sarflangan mablag‘ni qoplab beradi. Chet el mamlakatlari biogaz ishlab chiqarishda tajribasi ancha yuqori turadi. Ular biogazdan olinadigan mahsulotlardan oqilona foydalanish natijasida sarflangan mablag‘ni oz fursat ichida qoplash imkoniyatiga ega bo‘lmoqdalar.
Hisob-kitoblarda o‘g‘it yoki to‘plangan mikrob biomassasidan ajratib olinadigan oqsil-vitamin kompleksi, shuningdek, olinadigan ekologik samaradorlik e’tiborga olinmagan. Mutaxassislarning hisob kitoblariga ko‘ra, o‘g‘it sifatida qayta ishlangan go‘ngning bahosi biogaznikiga nisbatan yetti marotaba ko‘proq bo‘lar ekan.
Endi quyosh quritish qurilmalarining samaradorligini hisoblashga to‘xtalib o‘tamiz. Istalgan quyosh quritgich qurilmalarining issiqlik samaradorligini aniqlaydigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri uning foydali ish koeffitsienti (FIK) hisoblanadi.
Quyosh meva quritgichlarining FIKni quyidagi munosabatdan aniqlanadi.
  Qfoy
Qtush
(2.18)
bu yerda: Qfoy - quritgichdagi meva massasini quritish uchun sarflangan foydali issiqlik miqdori;
Qtush
– quritgich qurilmasi sirtiga tushadigan quyosh nurlanish energiyasi.
Qfoy – foydali issiqlik miqdori quritiladigan mahsulotdan namni bug‘latish uchun sarf bo‘lgan energiya quyidagi formuladan aniqlanadi.
Qfoy  rm
(2.19)
r – bug‘lanish koeffitsienti,
bu yerda:
kW  soat / kg . aniqlanadi.
m –
meva massasi,
r  0.63
Qurilmaga tushadigan nurlanish energiyasi
Qtush
quyidagicha
Qtush  (S  D)F
(2.20)
S va D – qurilmaga tushadigan to‘g‘ri va sochilgan quyosh nurlanishi oqimi. F
– yuza. Ikkinchi tomondan quritgich sirtiga tushadigan nurlanish energiyasi quyidagiga teng.
Qtush  Qfoy  Qyo'q
(2.21)
bu yerda Qyo'q – quritgich to‘liq sirti orqali yo‘qoladigan issiqlik miqdori.
Quritgich qurilmasining energetik samaradorligi mahsulot (meva)dan namning bug‘lanish intensivligi va quritgich qurilmasidan yo‘qoladigan issiqlik miqdorini hisoblash orqali aniqlanadi. Barcha quritgichlarda energetik (issiqlik - samaradorligi) samaradorlikni oshirish yo‘llaridan biri qurilmadan yo‘qoladigan issiqlik miqdorini kamaytirish hisoblanadi. Yo‘qoladigan issiqlik miqdorini kamaytirish usullaridan biri ishlatilgan quritish agentidan takroriy foydalanish yoki quritish agentini resirkulyatsiya qilish hisoblanadi. Bu holda quyosh nurlanishidan unumli foydalanish mumkin. O‘tkazilgan tajriba natijalaridan ko‘rish mumkinki, quyosh quritgich qurilmasida
reserkulyatsiya tartibida quritish kamerasida havo harorati (5-7) o C ortadi. Bu qurish intensivligini oshiradi. Reserkulyatsiya tartibida ishlatilgan quritish agentidan olingan issiqlik miqdori quyidagi formuladan aniqlanadi.
Q  cG(tqh  ta )
(2.22)
s
bu yerda c – havoning solishtirma issiqlik sig‘imi, G – issiq havo sarfi, tqh –
quritgichda ishlatilgan havo temperaturasi, ta – atrof munit temperaturasi.
m3
Tajriba quritgich qurilmasida issiq havo sarfi G  0,31 . Quritgichning 1 m2
sirtga tushadigan o‘rtacha kunlik nurlanish energiyasi taxminan Q  6000 kJ .
m2
Tajriba quritgich qurilmasida tut va o‘rik mevalarining samaradorligi quyidagicha aniqlanadi. Tut mevasini quritishda quruq mahsulotlar bo‘yicha kunlik unumdorlik
o‘rtacha c
m2kun
kg
P  1,2
ga teng. Quritilmagan nam mahsulot unumdorligi esa
quyidagi formuladan aniqlanadi.
kg
o
k
c
 1,21 0,2  4,8
k 1W 1 0,8 m2kun
1W
P  P
(2.23)
Wk – mahsulotning oxirgi namligi, Wo – mahsulotning dastlabki namligi.
Demak tajriba quritgich qurilmasining 1 davomida o‘rtacha bug‘lanadigan nam miqdori
m2 nur tushadigan sirtidan kun
m2
c k
m  P  P  4,8 1,45  3,35 kg
(2.24)
(2.18) formuladan foydalanib quritgich qurilmasining FIKni hisoblaymiz.
Qtush
  rm  32%
(2.25)
Hisoblashlar ko‘rsatdiki, resirkulyatsiya tartibida quritgichning foydali ish koeffitsienti (3-5) % ga ortadi.
Quyosh quritgich qurilmasining to‘liq texnik-iqtisodiy samradorligini aniqlash uchun uning iqtisodiy foyda keltirishi va raqobatbardoshligini aniqlash lozim. Quyosh quritgich qurilmasining iqtisodiy samradorligini aniqlash uchun uni an’anaviy issiqlik yoki ochiq havoda quritgich qurilmalari bilan solishtirib aniqlanadi.
Quritgichning yillik iqtisodiy samarasi quyidagi formuladan aniqlanadi.
Quritgichning yillik iqtisodiy samarasi quyidagi formuladan topiladi.
Z  Z1  Z2  Z3
(so‘m) (2.26)
bu yerda,
Z1 – mevalarni quritishdan olingan iqtisodiy samara (so‘m),
Z2 –
yoqilg‘ini tejashdan olinadigan samara, Z3 – mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashdan olinadigan iqtisodiy samara.
Mevalarni quritishda yillik iqtisodiy samara quyidagi formuladan aniqlanadi.
Z1  (C1  C2 ) An (so‘m)
bu yerda,
C1 va C2 –mos ravishda issiqlik va quyosh qurtigichida birlik
mahsulotni quritish uchun keltirilgan (sarflangan) xarjatlar, An – ishlab chiqarilgan (quritilgan) mahsulotning yillik hajmi.
Keltirilgan xarajatlar quyidagi formuladan aniqlanadi.
C  Q  EK , so‘m
bu yerda, Q – birlik mahsulot tannarxi, E – solishtirma kapital mablag‘, K – kapital mablag‘ samaradorligining me’yoriy koeffitsienti.
Mahsulotni sotishdan olingan foyda
P  (Sc  Sk ) An , so‘m
bu yerda Sc va
Sk – mos ravishda tannarx va mahsulotning tijorat narxi.
Mahsulotning sifatini yaxshilash natijasida olingan yillik iqtisodiy samara quyidagi formuladan aniqlanadi
n
Z
100 100
2 2
 ) A
 (T1S1 T S
3
, so‘m
bu yerda, T1 va T2 – sifat gradienti, S1 va S2 – birlik mahsulot birinchi va ikkinchi navlarining sotish bahosi, quyosh quritgichlari uchun T1  47,2% va T2  44,5% ga teng.
Qurilmaning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari va o‘rtacha yillik ishlatish
xarjatlaridan foydalanib, Quyosh quritgich qurilmasining yillik iqtisodiy samarasini quyidagi formuladan aniqlash mumkin.
Z  (C1  C2 )  En (K2  K1) , so‘m
bu yerda, C1 va C2 – mos ravishda ochiq maydonda va quyosh quritgichida mevalarni quritish uchun yillik ishlatish xarajatlari, En  0,15 – samardorlikning
me’yoriy koeffitsienti,
K1 va
K2 – mos ravishda quyosh havo usulida va quyosh
quritgichini qurish bilan bog‘liq kapital xarjatlar.
Quyosh suv chuchitgichlarining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ularning texnik- iqtisodiy samaradorligi hisoblanadi.
Quyosh energiyasi yordamida suv chuchitgichlarida sho‘r suvlarni chuchitilgan (shirin) suvga aylantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar bo‘lishi kerak:
- Quyosh suv chuchitgichlarini ishlash joylarida quyosh energiyasini oqimi katta zichlikka ega bo‘lishi kerak;

yoz kunlarida ichimlik suviga bo‘lgan ehtiyoj katta bo‘lgani uchun sho‘r suvni ko‘proq chuchitish uchun quyosh radiatsiyasi juda yuqori bo‘lishi kerak;
qurilmani qiymati yuqori bo‘lganda ham yoki boshqa xarajatlar katta bo‘lganda ham cho‘l hududlarida ushbu qurilmalardan foydalanish ehtiyoji katta;
ko‘pgina hududlarga chuchuk suvni transport yordamida tashilganda

qurilishiga va ishchilarni jalb qilinishiga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi.
Quyosh suv chuchitgichidan olinadigan, iste’mol qilinadigan chuchuk suvni tan narxini hisoblash shu qurilmada sho‘r suvni quyosh energiyasi yordamida chuchitishda mavsum davomida olingan umumiy iste’mol suvi miqdori aniqlanadi.
Quyosh suv chuchitgichidan bir kecha-kunduzda olingan kondensat miqdoriga
qarab uning samaradorligi ( ms ) quyidagi ifodadan aniqlanadi
24
ms   mk dt
t1
(2.27)
bu yerda mk – ma’lum vaqtdagi kondensat massasi, dt – vaqt o‘zgarishi.
Agar quyosh suv chuchitgihcini yil davomidagi samaradorligini ( my ) aniqlash lozim bo‘lsa
365
1
365
t1
 ci
y
) m
m  (
(2.28)
Quyosh suv chuchitgichlarining yillik xarajatlari miqddorini quyidagicha
aniqlaymiz. Yillik xarajatlar miqdori ( YM )=birinchi yildagi xarajatlar miqdori
(
By X ) + yillik ta’mirlash ( YT ) – qo‘riqlash uchun ketgan xarajatlar ( QX ) – soliqlar
uchun ketgan xarajatlar ( SX ).
(By X )  (UX )  (K)
UX –
koeffitsienti
K –
qurilmaga sarflangan umumiy xarajatlar; o‘z-o‘zini qoplash
i(1 i)n
(K ) 
(1 i)n1
ifoda orqali aniqlanadi.
Boshqacha yozamiz: iste’molchiga yetkazilgan 1 litr suvga ketgan xarajatlar aniqlanadi. Masalan, 1 litr suvni iste’molchiga transportda (mashina, poezd) yoki
quvur bilan yetkazilgan suvga ketgan umumiy xarajatni AT – deylik.
Quyosh suv chuchitgichi bilan 1 litr iste’mol qilinadigan suvni olish uchun
ketgan xarajatlarni AQ – desak
AT
K  AQ
Q
A  i(1 i)n
A  (1 i)n 1
T
Cho‘l joylari, markazdan uzoq joylar (Qizilqumda yashaydiganlar) uchun
Quyosh suv chuchitgichlari juda katta iqtisodiy samara beradi.

Download 3,21 Mb.

1 ... 62 63 64 65 66 67 68 69 ... 100

Download 3,21 Mb.