162
Bolalarni
bilim,
malaka,
ko‘nikmalami kattalar bilan
o‘zaro munosabatda bo‘lishi
orqali egallab borishidir. Bu
muomala mehnat faoliyati va
shu kabilar bilan belgilanadi.
Birinchi yo‘l
Ikkinchi уоЧ
Maxsus tayyorgarligi bor kishi-
laming maxsus o'qiiV muassasa
larida bolalarni
kerakli
bilim,
malaka,
ko’nikmalardan
rejali
ravishda xabardor bo‘lib borishidir.
Bunday yo‘l bilan ta’lim berishdan
maqsad yosh avlodni zamonaviy
ishlab
chiqarishda, jamiyatning
ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida
faol qatnashtirish uchun zarur
bo’lgan
fan
yutuqlari
bilan
tanishtirishdir.
Bolalarga ta'lim berish jarayonida tarbiyachi har xil metod
lardan, usullardan foydalanish:
Ko'rgazmali
Og'zaki
Amaliy
O'yin metodlari
Kuzatish
Tushunish
Mashq
Didaktik o'yinlar
Ko'rsatish
Hikoya qilish
Mustaqil ish
Harakatli o'yinlar
TV dan
foydalanish
So'zlab berish
Oddiy tajriba
Mashqli o'yinlar
0 ‘qib berish
Insenirovkalar
Suhbat
Kundalik axborot
Kuzatish metodi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish
imkonini beradi, Bunda bolalar ko'rish, eshitish, sezish idrokla-
163
ri orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bu esa
asosan yangi bilim berishda qo'llaniladi.
Kuzatish - bolalarning narsa, voqealarning ma'lum maqsadi
Dilan rejali idrok etishidir. Kuzatish metodi ma'lum obyektlar-
rri kuzatishda yetakchi o'rinni egallaydi.
Namoyish etish metodi. Bu metod tarbiyachi bolalar-
?a narsani o'zini yoki tasvirini ko'rsatadi. Bu bevosita ko'rib
Do'lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi hayvonlar,
D'simliklar, kishilar hayoti bilan) qo'llaniladi.
Hikoya qilib berish - materialni aniq, obrazli, ta'sir chan ba-
/on qilish. O'rta guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o'qib
Derish.
Suhbat metodi. 3-4 yoshli bolalar bilan o'tkazilmaydi. 4-5
yoshli bolalar bilan ham qisqa suhbat o'tkaziladi. 6 yoshdan
boshlab suhbat mustaqil mashg'ulot sifatida o'tkaziladi.
Mashg'ulot - m aktabgacha yoshdagi bolalarga ta ’lim
berishning asosiy shakli
Mashg'ulot ta'lim muassasida bolalarga ta’iim berishning
asosiy shaklidir. Mashg'ulot - pedagogning bolalarni kerakli
bilim va malakalardan frontal holda xabardor qilishidir. Tarbi
yachi bolalarga ta'lim berishni kun davomida amalga oshiradi:
ularning bilimlarini boyitadi, madaniy gigenik, xulq madani
yati, gaplashish nutqi, sanoq-hisob harakatlari kabi turli-tu-
man malaka va ko'nikmalarini shakllantirib boradi. Ammo
ta’lim berishda bosh rolni mashg'ulot egallaydi. Mashg'ulotlar
maktabgacha ta'lim muassasasida ta'limni tashkil etish shak
lidir.
Ta'lim shakli deganda ta'lim beruvchi pedagog va bolalar
ning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi va kun tarti-
bida ma’lum bir vaqtda o'tkaziladi.
Ta'lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o'rtasidagi
Угаго ta'sir xususiyatiga, o'tkazish joyiga shuningdek, kun tar-
:ibida egallagan o'rniga qarab bir-biridan farq qiladi.
164
Maktabgacha ta'lim muassasasida ta'limning frontal (umu
miy), jamoaviy va yakka tartibdagi shakllaridan foydalaniladi.
Bundan tashqari, bolalarga ta'lim berish ishlari ekskursiya, di
daktik o'yinlar orqali kun davomida bolalarning mashg'ulotdan
tashqari har xil faoliyatlarida, ularning o'yinlariga rahbarlik
qilish jarayonida amalga oshirilib boriiadi.
Mashg'ulot maktabgacha ta'lim yoshidagi hamma bolalar
uchun majburiydir: unda dastur mazmuni belgilab berilgan,
kun tartibida unga malum o'rin va vaqt ajratjlgan. Mashg'ulot
tarbiyachi rahbarligida o'tkaziladi, tarbiyachi mashg'ulotda
bolalarni yangi bilimlardanxabardor qiladi, bolalarning amaliy
mashg'ulotlarini tashkil etadi. O'quv materialining mazmuni
asta-sekin murakkablashtirilib boriladi.
Mashg'ulot bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahami
yatga ega. Mashg'ulot orqali bolalar o'quv malakasini egallab
oladilar. Ularda barqaror diqqat, irodani, diqqatni jalb eta olish
kabi qobiliyatlar rivojlanadi. Izchillik bilan ta'lim berish nati-
jasida bilimga qiziqishlar rivojlana boradi.
Bolalarga bilim berishning jamoa usulida olib borish kat
ta ahamiyatga ega: birgalikdagi faoliyatda bolalar bir-birlari-
ga faol ta'sir etishadi, o'z tashabbusi, topog'onligini namoyon
qilish imkoniyati tug'iladi. Bolalar oldiga umumiy zo'r berish
ning talab etuvchi vazifa qo'yilganda birgalikda qayg'urishadi,
jamoatchilik hissi shakllanadi. Ekskursiyalar, rasm qirqib yo-
pishtirish, qurish yasash ishlarini birgalikda bajarish, umumiy
raqs-o'yinlarini ijro etish, badiiy asarlarni eshitish, o'qishda
paydo bo'lgan birgalikdagi kechinmalar bolalarning biriashgan
do'stona jamoasini yaratishga yordam beradi. Mashg'ulotda
ta'lim berish orqali bolalarda maktabdagi o'qishga qiziqish tar-
biyalanadi, javobgarlik hissi, o'zini tuta olish, mehnat qilishga
intilish odati, topshirilgan ishni bajarish kabi to'g'ri sifatlar ho
sil qilinadi.
Bolalarni maktab ta'limiga ruhiy jihatdan tayyorlash
ni ularning boshlang'ich sinflarda dastur materialni yax-
165
shi o'zlashtirib olishlarini ta'minlovchi bilim va malakalar
mashg'ulotlar jarayonida hosil qilinadi.
Mashg'ulotlarda bolalarda mustaqil fikr yuritish malakasi
tarkib toptiriladi, tarbiyachilarga quloq solish, ularning fikriga
ergashish, hikoya qilinayotgan hikoyalardan voqeadagi asosiy
g'oyalarni ajrata olish, qisqacha umumlashtirish kabi malaka-
larni rivojlantirishga katta e'tibor beriladi.
Mashg'ulotda tarbiya vazifalari hal etiladi. Mashg'ulot bo
lalarning yosh va o'ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olib
ma'lum izchillikda olib boriladi. Maktabgacha ta'lim muassasa
si ta'lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhda hafta davomi
da o'tkaziladigan mashg'ulotlar soni va vaqti belgilab qo'yilgan.
Tayyorlov guruhlarida mashg'ulotlar orqali bolalarda
tashabbuskorlik va mustaqillik, bilimga qiziquvchanlik, faol ta-
fakkur qilish, taqqoslash, umumlashtirish, xulosalar chiqarish
kabi malakalar tarbiyalab boriladi. Bolalarda kuzatuvchanlik,
javobgarlik, xissi takomillashtirilib boriladi, ularda mehnat qi
lish malakasi va xohishi tarbiyalanadi.
Bolalarni mustaqillikka o'rgatish ishi muntazam amalga
oshirib boriladi.
MTMda kichkintoylarni tevarak-atrofdagi hayot, tabiat bi
lan tanishtirish, ularning nutqini, eng oddiy matematik tasav-
166
vurlarini o'stirish mashg'ulotlari, musiqa mashg'ulotlari, qu-
rish-yasash, jismoniy tarbiya mashg'ulotlari olib boriladi.
Ilk yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan mashg'ulotlar
katta yoshdagi kishilarning har bir bola bilan rejali surat-
da muomalada bo'lishidan iborat bo'lib, bu mashg'ulotlarning
maqsadi bolalarning nutqi va harakatini rivojlantirib bo-
rishdir; bu esa bolalarni mashg'ulotlarga tayyorlash bos-
qichidir; go'daklar ixtiyoriy diqqat o'sib borgani sari, bunday
mashg'ulotlar bir necha bola bilan, keyinchalik esa butun gu
ruh bolalari bilan bir yo'la olib boriladi.
Mashg'ulotlarda ta'lim berish bolalardan aqliy va jismoniy
zo'r berishni talab etadi, ya'ni u bolani aktiv faoliyati bilan
bog'liq bo'lib bola maTum natijaga erishish uchun intiladi, bu
esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi. Shu
ning uchun mashg'ulotga tayyorlanishda bolalar yoshini, im
koniyatini e'tiborga olish zarur: mashg'ulotning vaqtini, kun
tartibidagi o'rnini dasturning har xil boTimlarini to'g'ri al-
mashtirib turishni oldindan o'ylab, aniq belgilab olish zarur.
Mashg'ulotlarni kuning birinchi yarmida o'tkazish maqsad
ga muvofiqdir, chunki birinchidan, bola ertalabki soatlarda
aqliy vazifani yaxshi bajara oladi, xona tabiiy yorugTik bilan
yaxshi ta'minlangan bo'ladi.
Har bir yosh guruhida necha marta mashg'ulot o'tkazilishi,
uning mazmuni va har bir mashg'ulot yosh guruhlari bo'yicha
necha daqiqa davom etishi MTM tarbiya dasturida ularning
yosh xususiyatlarini e'tiborga olgan holda belgilab berilgan.
Birinchi kichik guruhda mashg'ulot bolalarni ikki guruhga
bo'lgan holda o'tiladi. Guruhlardagi bolalar soni har doim bir xil
bo'ladi. Mashg'ulot jadvalini tuzganda haftada bolalarning ish
qobiliyati yuqoriroq bo'ladigan kun tanlanadi. Ma'lumki haf-
taning o'rtalarida (seshanba, chorshanba, payshanba) bolalar
ning ish qobiliyati yuqori bo'lar ekan, bu kunlarga bolalarning
aktiv faoliyatini talab etuvchi murakkabroq mashg'ulot tan
lanadi (elementar matematika, nutqni rivojiantirish, savodga
o'rgatish va h.k). Jadval tuzganda bu mashg'ulotlarni birinchi
167
qo'yish kerak, bolalardan ko'p harakat qilishni, hissiy nagru-
zkani talab etuvchi mashg'ulotlar (musiqa, jismoniy tarbiya,
tasviriy faoliyat) ikkinchi qilib qo'yildi.
Bolalar o'zlashtirib oladigan bilimlar mazmuni tarbiya
lovchi bo'lishi kerak. Maktabgacha ta'lim muassasasi dasturi
Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda tabiat haqidagi bilim-
larning (bular tabiatga muhabbat uyg'otadi, o'simliklar va hay-
vonlarga g'amxo'rlik bilan qarash hissini tarbiyalaydi), tarkib
toptirishni nazarda tutadi: bilimlarni o'zlashtirib olish asosi
da bolalarda jonajon shahriga, o'z vataniga, xalqiga muhabbat,
ulug' kishilarga muhabbat va hurmat, o'lkaning ijtimoiy hayo-
tiga qiziqish paydo bo'Iadi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda
ijtimoiy hodisalar, voqealar to'g'risida, umumlashgan tasav-
vurlar tarkib topadi. Masalan, qo'shni o'lkalardagi bolalarning
hayoti, oddiy kishilarning mehnati, boshqa xalqlarning hayoti
va do'stligi haqidagi dastlabki tasavvurlar vujudga keladi. Tar
biyachi yangi mashg'ulotlarning mazmunini belgilar ekan, ular
u yoki bu mashg'ulotlarda o'zlashtirilgan bilimlar bilan qanday
bog'lanishini o'ylab ko'radi. Masalan, oshpaz, kutubxonachi bi
lan o'qituvchining mehnati haqidagi bilimlar xilma-xil mehnat
turlari haqidagi ma'lumotlar sistemasining bir qismidir.
Pochtadagi turli xodimlar mehnati haqidagi bilimlar - ijti
moiy mehnatning jamoa xarakteri to'g'risidagi bilimlar siste
masining bir qismi. Mehnatning ijtimoiy xarakteri, mohiyati-
ni tushunish uchun bola shunga o'xshash ko'pdan ko'p mehnat
turlari bilan tanishishi lozim. Mashg'ulot quyidagi turlarga
bo'linadi:
1.
Bolalarga
yangi
bilim
beruvchi
mashg'ulotlarni
o'tkazishdan maqsad - ularni yangi bilimlardan xabardor qilish,
tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar, voqealar to'g'risidagi bil
imlarini aniqlash va kengaytirishdir. Bunday mashg'ulotlarga
yangi obyektni kuzatish, hikoya qilib so'zlab berish va boshqa-
lar kiradi. Mazkur mashg'ulotlar hamma yosh guruhlarida
o'tkaziladi.
168
2. Bolalarning to'plagan bilim va tajribalarini mustahkam-
lovchi va sistemaga soluvchi mashg'ulotlar. Undan ko'zlangan
asosiy maqsad idrok etilgan narsalarning anglab olish va dast
labki umumlashtirishga o'rgatishdir. Buning uchun tanish
obyekt kuzatiladi, ikki narsa, solishtiriladi (xona o'simliklari,
daraxtlar, hayvonlar), didaktik o'yinlar, suhbatlar o'tkaziladi.
Bunday mashg'ulotni o'tkazish orqali tarbiyachi bolalar nimani
yaxshi o'zlashtirib olgan-u, nima yaxshi o'zlashtirilmaganini
bilib oladi. Tarbiyachi mashg'ulot jarayonida bolalarning bili-
mini yangi narsalar - detallar bilan boyitib boradi.
3. Bolalarning bilimini sinovchi mashg'ulotlar. Bunday
mashg'ulotlardan maqsad tarbiyachi bolalar dastur bo'yicha
o'zlashtirilishi lozim bo'lgan bilim va malakalarni o'zlashtirib
oladilarmi-yo'qmi, shuni bilib oladi va o'zining bo'lajak ish
mazmuni, metodini belgilaydi. Mashg'ulotning tarbiyachi o'z
xohishi bilan kvartal, yarim yil va yilning oxirida, shuningdek
mudira va metodistning iltimosiga binoan o'tkazishi mumkin.
4. Kompleks mujassam mashg'ulotlar bolalar bog'chasi
tajribasida keng tarqalgan bo'lib, bunday mashg'ulotlarda bo
lalarga yangi bilim beriladi, egallangan bilimlar mustahkamla-
nadi va takrorlanadi, sistemaga solinadi, olgan bilim va mala
kalarni amalda qo'llashga o'rgatiladi. MTMda tasviriy faoli-
169
yat, konstruksiyalash, tevarak-atrofdagi ijtimoiy hayot va ta
biat bilan tanishtirish, nutqni o'stirish, savod o'rgatish, eng od
diy matematik tasavvurlarni rivojiantirish, musiqa va jismoniy
tarbiya mashg'ulotlari o'tkaziladi. Mashg'ulotga to'g'ri tay
yorgarlik ko'rib, uyushgan holda o'tkazilganda bolalar oldiga
ma'lum aqliy vazifa qo'yilgan taqdirda, ularning fikrlash faoli
yati rivojlanadi. Aqliy vazifalarning birligi va muayyan qiyin-
chilik bolalarni uyushtiradi va ularning diqqatini ma'lum to-
monga yo'naltiradi. Eng avvalo, bolaning aqliy vazifani hal
etish yo'lidagi qiyinchilikni yengish imkoniyati tug'iladi, nati-
jada bolada faoliyatga qiziqish uyg'onib, u malakani egallash
uchun mustaqil intiladi, o'ylaydi va vazifaning uddasidan chi
qish uchun fahm-farosatini ishga soladi.
Nusxa olish tarzidagi vazifani bajarish natijasida bo
la tarbiyachi ko'rsatmasi va namunasiga qarab malaka va
ko'nikmalarni o'rganadi. Bu bolalarni amaliy va aqliy faoliyat
usullarini egallab olishlari uchun zarurdir, Bolalar qalamni,
mo'yqalamni, qaychini ushlashni, rasm chizish, narsa yasash,
solishtirish, umumlashtirish, abstraktiyalashni o'rganadilar.
Tarbiyachi bir narsaning takrorlanaverishiga yo'l qo'ymasligi
kerak.
|
