To‘xtatgich tirgagini hisoblash. Tirgak g‘ildirak
tishi bilan ilashganda, siqilish yoki cho‘zilish va egilishga ishlaydi. Bunday sharoitda tirgakning xavfli kesmasida hosil bo‘ladigan kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:
a = BTb +f? ' [
a e. ] • (84)
bu yerda:
В — tirgak eni;
I — xavfli kesma geometrik o‘qi bilan tirgak aylanish markazi orasidagi masofa; b —
tirgak qalinligi, mm; [a ] — ruxsat etilgan kuchlanish.
66
Tirgak 40X markali po‘latdan tayyorlanib, termik ishlov be- riladi (NRc 48...50). Bunday tirgak uchun ruxsat etilgan kuchlanish:
(85)
n =5 olinadi.
Tirgak o'qini hisoblash. Tirgak o‘qi asosan egilishga tek- shiriladi:
(86)
Meg
0,1[°eg] ’
bunda:
Meg — o‘q xavfli kesmasidagi eguvchi moment, N-mm:
M„ =
F ■ /1 =
F (4 +
c);
[° ] — o‘q materiali uchun ruxsat etilgan kuchlanish.
Tirgak o‘qi St3, 2,5 markali po‘latlardan tayyorlanadi.
Ruxsat etilgan kuchlanish [° ] < 50 MPa olinadi.
12-jadval
[^
egb q,
n qiymatlari
Tishli g‘ildirak materiali
|
q, N/mm
|
^ = A m
|
Ehtiyot koeffitsienti
|
l^egl
MPa
|
Cho‘yan SCH15
|
150
|
2...4
|
5
|
30
|
35L11 55L11
|
300
|
1,5...4
|
4
|
80
|
St3
|
350
|
1...2
|
3
|
100
|
45
|
400
|
1...2
|
3
|
120
|
3.2.7. Tormozlar
Yuk ko‘taruvchi mashinalarda ko‘tarilayotgan yukni is- talgan balandlikda to‘xtatish, ko‘tarilayotgan va tushirilayot- gan yukning tezligini rostlash uchun tormozlardan foyda- laniladi.
67
Bajaradigan vazifasiga qarab tormozlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
to‘xtatuvchi tormozlar — bunday tormozlar yukning harakatini to‘xtatadi;
yukning tezligini rostlovchi tormozlar — bunday tormozlar yukni ma’lum tezliklarda ko‘tarish va pastga tushirishni ta’- minlaydi.
Tormoz detallarining konstruksiyasiga qarab, tormozlar — kolodkali (qolipli), tasmali, diskli, konussimon va hokazo turlarga bo‘linadi.
Ish sirtlarining o‘zaro ta’siriga qarab qisib qo‘yilgan va bo‘shatib qo‘yilgan turlarga bo‘linadi.
Normal qisib qo‘yilgan tormozlarning ishqalanuvchi sirtlari doimo bir-biriga tegib turadi. Ularni ajratish uchun qo‘shimcha kuch ishlatish talab qilinadi.
Normal bo‘shatib qo‘yilgan tormozlarning ishqalanuvchi sirtlari bir-biriga tegib turmaydi. Ularni yaqinlashtirish uchun qo‘shimcha kuch ishlatish talab qilinadi.
Ishlash prinsipiga qarab tormozlar avtomatik va boshqa- riladigan tormozlarga bo‘linadi.
Kolodkali tormozlar. Yuk ko‘taruvchi mashinalarda kolodkali tormozlar keng tarqalgan. Kolodkali tormozlar richag va tor- mozlovchi kolodkalardan iborat bo‘lib, kolodkalar soniga qarab bir kolodkali va ikki kolodkali bo‘lishi mumkin.
Bir kolodkali tormozlar. Rasmda (45-rasm,
a) bir kolodkali tormozning hisoblash sxemasi ko‘rsatilgan. Agar richag
1 tortuvchi kuch F bilan tortilsa, richakka o‘rnatilgan kolodka
2 N kuch bilan harakatlanayotgan valga o‘rnatilgan shkiv
3 ga ta’sir qiladi.
N kuchning miqdorini quyidagi tenglikdan aniqlash mumkin: bu yerda:
l —
F kuchning yelkasi, mm; l
1 —
N kuchning yelkasi, mm.
N = ,
N,
li
Ftl = N ■ l
1;
68
45-rasm. Kolodkali tormozlar sxemasi.
Harakatlanayotgan shkiv va kolodkaning ishqalanishidan hosil bo‘ladigan ishqalanish kuchi Fi shkivni to‘xtatishga harakat qiladi. Kolodka bilan shkiv o‘rtasidagi siquvchi kuch N va ishqalanish kuchi F quyidagicha aniqlanadi:
Fi = Nf
bu yerda:
f — ishqalanish koeffitsienti
(13-jadval).
Shkivni to‘xtatuvchi
momentni Ft bilan belgilasak, siquvchi kuch N va tortuvchi kuch
Ft quyidagicha aniqlanadi: richagning aylanish o‘qiga nisbatan muvozanat tenglamasi:
Ft-l - Nlr - F.-b = 0,
bu yerda: l —
Ft kuchining yelkasi; l
r — N kuchining yelkasi;
b F kuchining richagning aylanish o‘qiga nisbatan yelkasi.
Yuqoridagi tenglikdan:
r _ Nir +
Fi- b _ Nli +
Nfb _ N (4+
fb)
Л 1 l l
Agar shkiv soat miliga teskari yo‘nalishda aylansa,
69
