O’ZBEKISTONDA VA DUNYODA ELEKTR ENERGETIKASINI RIVOJLANISHI
D.Xolbayev, A.Abdirimov, H.Matkarimov, J.Yo’ldashev
Namangan muhandislik-texnologiya instituti
Annotatsiya: Bugungi kunda iste’molchilar elektr energiyaga bo’lgan talablarini qondindirish
maqsadida qayta tiklanuvchi va qayta tiklanmaydigan energiya manbalaridan elektr energiya olish
va Respublika bo’yicha ishlab chiqarilayotgan elektr energiya tahlili.
Kalit so’z: Elektr energiya, IES, GES, tarmoq, kuchlanish, havo linya, quvvat, tarmoq.
Namangan Institute of Engineering and Technology
nammti.uz
10.25.2023
Pg.96
Elektr (elektr energiyasi) ning hozirgi zamondagi ahamiyatini baholash juda mushkul;
hayotimizni va har bir inson hayotini – ishlab chiqarishdami, biznesdami, turmushdami elektrsiz
tasavvur qilish mumkin emas. XX asrda sodir bo’lgan ilmiy-texnika revolyutsiyasining ikki muhim
yo’nalishini ko’rsatish mumkin. Bu – odamning fizikaviy energiyasini energiyaning boshqa turlari
(asosan elektr energiyasi) bilan to’la almashtirish va jarayonlarni avtomatlashtirish yordamida
odamlarni andazalangan operatsiyalardan (fizikaviy va aqliy mehnatlardan) ozod qilish. SHuning
uchun, vatanimiz kompleks xo’jaligining barcha sohalaridagi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot energetika
va avtomatika bilan aniqlanadi.
Energetikani rivojlanishi elektr energiyasini ishlab chiqarishni uzluksiz ko’paytirish bilan
bog’liq. Nima uchun, insonlar elektr energiyasini energiyaning asosiy turi sifatida qabul qilgan?
Chunki, uni ishlab chiqarish, taqsimlash, hamda undan ishlab chiqarishda foydalanish qulaydir. Bir
odamning muskul (mushak) quvvati 50 Vt ga teng, bir yilda u 100 kVt
s ishlab chiqarishi mumkin.
O’zbekistonda esa bir odam uchun 2000-2500 kVt
s to’g’ri keladi. Aholi boshiga qancha ko’p elektr
energiyasi to’g’ri kelsa, shuncha mamlakatda yashash darajasi yuqori bo’ladi. Buni, AQSH,
SHvetsiya, Norvegiya, Olmoniya va boshqa rivojlangan mamlakatlar misolida ko’rish mumkin.
1 kVt
s nima beradi? Uning yordamida 1,5 kg po’latni eritish, 30 kg ko’mir qazib olish, 36 kg
non yopish, 30 ta jo’ja chiqarish mumkin. Qudratli energetika sistemasiga birlashtirilgan elektr
tarmoqlaridagi (elektr stantsiyalaridan iste’molchiga qarab) energiyaning ulkan oqimi tirik
organizmning qon tomirlari sistemasiga o’xshashdir. Energetika respublika kompleks xo’jaligining
asosiy sohasi hisoblanadi. O’zbekistonda umumiy o’rnatilgan quvvati 11043 MVt bo’lgan 37 ta katta
IES va GES; shu jumladan, IES – 9644 MVt, GES – 1399 MVt Uzbekiston o’zini energiya bilan butunlay
ta’minlaydi, hamda qisman Markaziy Osiyo davlatlariga va Janubiy Qozog’istonga beradi.
O’zbekistonda elektr ta’minotini tashkil qilish 12 ta viloyat elektr tarmoqlari korxonalariga
yuklatilgan. Elektr uzatish liniyalarining umumiy uzunligi 220000 km dan oshiq, shu jumladan 500 kV
kuchlanishda – 1600 km, 220 kV da – 4600 km. Bu elektr tarmoqlar va sistemalar ishonchli va
samarali ishlashi lozim! Buning uchun yosh mutaxassisga quyidagilar zarur: o’ta yuqori, yuqori va
boshqa kuchlanishli liniyalardagi jarayonlarni tushunishi; o’ta samarali va ishonchli sxema va
joylanishlarni, ratsional kuchlanish, optimal kesim yuza, transformatorlarning soni va quvvati,
kompensatsiyalovchi uskunalarning quvvati va o’rnatish joyi va boshqalarni to’g’ri tanlashni bilishi
kerak.
Tarmoqlarning normal va shikastlanish ish holatlarini (tarmoqning alohida qismlarida quvvat
yoki toklar, sistema tugunlaridagi kuchlanishlar, tarmoq elementlaridagi quvvat isrofi) hisoblash
usullarini bilish lozim. Bu holatlarni boshqarish usullarini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari,
kuchlanishni rostlash imkoniyatlarini bilishi; holatlarni rele himoyasi, nazorat va boshqarish
avtomatikasini tushunishi; tarmoqning ratsional variantini tanlash masalalarini yecha olishi kerak.
Energosistemaning birorta elementidagi (bunday elementlar bir necha ming) shikastlanish aholisi
ko’p millionli butun regionning elektr energiya ta’minotini butunlay yoki qisman to’xtalishiga, sanoat
korxonalari, qishloq xo’jalik korxonalri va transport ishini to’xtatishga olib kelishi mumkin. Tarixda
bunday katta shikastlanishlar va ularning oqibatlari ma’lum. Masalan, 1965 yili AQSHda, bu 30 mln
aholi hayotiga o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Uzatish liniyasi deb, elektr energiyasini uzatish uchun mo’ljallangan liniya, ulovchi armatura,
tayanch, izolyator, travers, kabel, kanallar sistemasiga aytiladi. Elektr energiyasi 1 kV dan yuqori
kuchlanishda uzatilsa, liniya yuqori kuchlanishli (HL), 1 kV dan kichik bo’lsa – past kuchlanishli (PKL)
deyiladi.
HL lari katta quvvatlarni bir necha yuz km masofalarga 110,220,500,750,...kV kuchlanishda
uzatish uchun ishlatiladi. Bunday liniyalardan tashkil topgan tarmoqlar ta’minlovchi deb ataladi.
Bulardan farqli, yuqori kuchlanishli taqsimlovchi tarmoqlar energiyani iste’molchilar orasida bir
necha o’n km masofada taqsimlash uchun xizmat qiladi va kuchlanishi 6,10,35 kV bo’lgan
liniyalardan tashkil topadi.
|
