Namangan muxandislik-qurilish

2-rasm. 
• halqa (ring), bunda har bir kompyuter axborotni har doim faqat bitta zanjirda 
kelayotgan kompyuterga uzatadi, axborotni esa faqat zanjirdagi oldinda kelayotgan 
kompyuterdan oladi, va bu zanjir ―halqa bo’lib birlashgan (3-rasm). 
3-rasm. 
Amaliyotda 
ko’pincha bаzаli 
topologiyalarning 
kombinatsiyasi
ham ishlatiladi, lekin ko’p tarmoqlar huddi shu uchtasiga mo’ljallangan. 
Yuqorida sanab o’tilgan tarmoqli topologiyalarni ko’rib chiqamiz. 
―Shina topologiyasi (yoki, yana bir nomi ―ummiy Shina ) o’zining tuzilishi 
bo’yicha kompyuterlarning tarmoqli asbob – uskunalarining bir xilligi, shuningdek hamma 
abonentlarning teng huquqligi bilan farq qiladi. Bunday ulanishda kompyuterlar axborotni faqat 
navbat bo’yicha uzatishi mumkin chunki aloqa liniyasi bir dona bo’ladi. Aks holda ustma-ust 
(konflikt) tushishi natijasida uzatiladigan axborot buziladi. 
Shunday qilib, shinada yarim dupleksli (Half duplex) almashuv rejimi amalga oshadi (ikki
tomonlama, lekin bir vaqtida emas, ketma-ketlikda) ―Shina topologiyasida barcha axborotni 
uzatadigan markaziy abonent yo’q bu esa uning ishonchliligini oshiradi (axir har qaysi markazning 
ishlashi buzilganda shu markaz bilan boshqariladigan hamma tizim faoliyatini to’xtatadi.) Shinaga 
yangi abonentlarni qo’shilishi tarmoq ishlab turgan vaqtda ham mumkin. 
Ko’p holatlarda, shinadan foydalanayotganda boshqa topologiyalarga nisbatan ulanadigan 
kabelni eng kam miqdori talab qilinadi. To’g’ri shuni hisobga olish kerakki, har bir kompyuterga 
(ikkita chettagilardan tashqari) ikkita kabel keladi, bu esa har doim qulay bo’lavermaydi. 
Bu holatda bo’lajak janjallarni hal etish har bir abonentning tarmoqli asbob – uskunalarga 
yuklanishi sababli ―shina topologiyasida tarmoqli adapter apparaturasi murakkabroq bo’ladi, boshqa 
topologiyalarga qaraganda. Biroq, ―Shina topologiyali tarmoqlarni keng tarqalgani tufayli (Ethernet, 

Arcnet) tarmoqli asbob – uskunalarni narxi uncha yuqori emas. 
Ayrim kompyuterlarning ishdan chiqib qolishi shinaga zarar qilmaydi, chunki tarmoqdagi 
hamma qolgan kompyuterlar almashuvni normal davom etishi mumkin. 
Ko’rinishi mumkinki, kabelni uzulganligi xam shinaga qo’rqinchlik emas, chunki bunda sil 
bo’ladi. Biroq, uzun aloqali liniyalarda elektr signallarning tarqalish xususiyatlariga ko’ra, shinalarni 
oxirgi uchlarida maxsus kelishtiradigan qurilmalar – terminatorlarni ulashni ko’zda tutish kerak. 
Ular ulanmasa liniyani oxiridan signal akslanadi va shunday buziladiki, tarmoq bo’yicha aloqa 
bo’lmasdan qoladi. Shuning uchun kabel uzulganda yoki shikastlanganda (masalan, sichqonlar 
tomonidan) aloqa liniyasini mosligi buziladi, va o’zaro ulanib qolgan o’sha kompyuterlar xam 
o’rtasidagi almashuv to’xtaydi. Batafsil moslashtirish to’g’risida kitobning maxsus bo’limida bayon 
etiladi. Shina kabelini har qanday nuqtasida qisqa tutashtiruv tarmoqni hammasini ishdan chiqaradi. 
Shinadagi asbob – uskunalarni har qanday ishdan chiqishini lokalizatsiya qilish juda qiyin, 
chunki hamma adapterlar parallel ulangan va qaysi biri ishdan chiqqanligini bilish, uncha oson emas. 
―Shina topologiyali tarmoqning aloqa liniyalari bo’yicha o’tаdigаn axboraviy signallar 
kuchisizlanadi va hech tiklanmaydi, bu esa aloqa liniyalarning yig’indi uzunligiga qattiq cheklanishlar 
qo’yadi, bundan tashqari har bir abonent tarmoqdan uzatuvchi abonentning masofasiga bog’langan 
har xil darajali signallar olishi mumkin. 
Tarmoqli asbob – uskunalarning qabul qiluvchi uzellariga qo’shimcha talablar qo’lda. ―Shina
topologiyali tarmoq uzunligini uzaytirish uchun ko’pincha birnechta segmentlar ishlatiladi 
(ularning har biri shina deyiladi). 
Maxsus signal tiklagichlari repiterlar yoki qaytargichlari (4-rasm) yordamida bir birovi bilan 
ulanadi. 
Biroq bunday tarmoq uzunligini uzaytirish cheksiz bo’la olmaydi, chunki aloqa liniyalari 
bo’yicha signallarning tarqalishini oxirgi tezligi bilan bog’liq cheklanishlari ham bor.―Yulduz
yaqqol ajralib turadigan markazli topologiya, bunga barcha qolgan abonentlar ulangan. Barcha 
axborotlar almashuvi faqat markaziy kompyuter orqali bajariladi, Shunday qilib unga juda katta 
yuklanish yotadi, shuning uchun tarmoqdan tashqari boshqa hech narsa bilan u shug’ullana olmaydi. 
Tushunarliki, markaziy аbоnеntning tarmoqli asbob – uskunalari atrofdagi abonentlarning asbob – 
uskunalarga qaraganda juda murakkab bo’lishi kerak. Abonentlarning bir xil hуqуqga egaligi to’g’risida 
bunda gapirib bo’lmaydi. 
4-rasm 
Odatda, huddi shu markaziy kompyuter eng kuchli bo’ladi va faqat unga almashuvni boshqarish
hamma funksiyalari topshiriladi. ―Yulduz topologiyali tarmoqdа hech qanday mojarolar bo’lishi 
mumkin emas, chunki boshqarish to’liq markazlashgan. 
Agar kompyuterlarni ishdan chiqishiga yulduni mustaxkamligi to’g’risida gap ketsa, bunda 
atrofdagi kompyuterni ishdan chiqishi tarmoqning qolgan qismlarini ishlashiga hech qanday ta‘sir 
ko’rsatmaydi, lekin markaziy kompyuterni har qanday ishdan chiqishi tarmoqni butunlay ishdan 

chiqaradi. Shuning uchun markaziy kompyuterni va uning tarmoqli apparturalarini ishonchliligini 
oshirish uchun maxsus choralar ko’rilishi kerak. 
Har qanday kabelni uzilishi yoki undagi qisqa tutashuv ―yulduz
topologiyasida faqat bitta kompyuter bilan almashuv buziladi, boshqa kompterlar esa normal holatda 
ishini davom ettirishi mumkin. Shinaga qaraganda yulduzda har bir aloqa liniyasida faqat ikkiga 
abonent turadi: markaziy va atrofdagilardan bittasi. Ko’pincha ularning ulanishi uchun aloqa liniyasini 
ikkitasi ishlatiladi, ularning har biri axborotni faqat bir yo’nalishda uzatadi. Shunday qilib, har bir aloqa 
liniyasida bitta qabul qiluvchi (pryomnik) va bitta uzatuvchi (peredatchik) mavjud. Shina bilan 
solishtirganda buning hammasi tarmoqli asbob – uskunalarni sezilarli soddalashtiradi va qo’shimcha 
tashqi terminatorlarni qo’llashdan ozod qiladi. 
―Shina ga qaraganda aloqa liniyalarda signallarni so’nish muammosi ―yulduzda oddiy hаl etiladi, 
chunki har bir priyemnik doim bir darajali signal qabul qiladi. 
―Yulduz topologiyasini jiddiy kamchiligi abonentlar soni qattiq cheklangan. Odatda markaziy 
abonent 8-16 dan oshmagan atrofdagi abonentlarga xizmat ko’rsatadi. 
Agar bu chegarada yangi abonentlarni ulash juda oddiy bo’lsa, lekin bundan oshib ketganda 
umuman emas. To’g’ri, gohida yulduzda qo’shib borish imkoniyati ko’zda tуtilgаn, ya‘ni atrofdagi 
abonentlardan bittasini o’rniga yana bitta markaziy abonentni ulash (natijada bir nechta bir birovi bilan 
ulangan yulduzlar topologiyasi paydo bo’ladi). 
Yulduz aktiv, faol nom bilan yuritiladi, yoki haqiqiy yulduz. Passiv yulduz degan topologiya 
ham bor, u faqat tashqi ko’rinishidan yulduzga o’xshaydi (5- rasm). U bugungi kunda aktiv yulduzga 
qaraganda ko’proq tarqalgangan. Aytish kerakki, bugungi kunda eng mashhur Ethernet tарmоg’idа u 
ishlatiladi. 
5-rasm. 
Tarmoq markazida shu topologiyali kompyuter emas, balki konsentrator, yoki xab (HUB), 
repiterga o’xshab o’sha funksiyani bajaradigan joylashtiriladi. U kelayotgan signallarni tiklaydi va 
ularni boshqa aloqa liniyalarga uzatadi. Kabellarni joylashtirish haqiqiy yoki aktiv yulduzga o’xshasa 
ham, haqiqatda biz shinali topologiyasiga o’xshab ish yuritamiz, chunki har qaysi kompyuterdan 
axborot bir vaqtda boshqa qolganlarga uzatiladi, markaziy abonent esa bo’lmaydi. Tabiyiki, passiv 
yulduz oddiy shinaga qaraganda qimmatroq bo’ladi, chunki bunda yana kansentrator ham kerak 
bo’ladi. Ammo u yulduzning afzalliklari bilan bog’liq bir qator qo’shimcha imkoniyatlarni taqdim 
etadi. Huddi shuning uchun oxirgi vaqtda passiv yulduz haqiqiy shinani ko’proq siqib chiqarayapti, 
chunki u kam perspektivali topologiya hisoblanadi. 
Aktiv va passiv yulduz o’rtasida topologiyaning oraliq turini ham ajratish mumkin. Bu holda 
konsentratorga tushadigan signallarni faqat retranslyatsiya qilmasdan, o’zi qatnashmasa ham, almashuv 
boshqarishini bajara oladi. Yulduzning (ham aktiv va ham passiv) katta ustunligi shundaki, hamma 
ulanadigan nuqtalar bir joyda yig’ilgan. Bu tarmoq ishini oson nazorat qilishga, markazdan u yoki bu 
abonentlarni oddiy uchirish yo’li bilan nosozliklarni lokalizatsiya qilish (masalan, shina holatda bajarib 
bo’lmaydi), shuningdek tarmoq uchun xayotiy muhim bo’lgan ulanish nuqtalariga begona shaxslar kirishini 

cheklab qo’yish. yulduz holatida xar bir atrofdagi abonentga bitta kabel kelishi xam mumkin (unda uzatish 
ikki tomonlama ketadi), va ikkita xam (Ularning har biri-bir tomonga uzatadi), buning ustiga ikkinchi 
holat ko’proq uchraydi. 
―Yulduz turidagi barcha topologiyalarning umumiy kamchiligi boshqa topologiyalarga 
qaraganda juda katta kabel sariflanishi. Masalan, Agar kompyuterlar bir chiziqda joylansa, ―yulduz
topologiyasi tanlanganda ―Shina topologiyasiga qaraganda bir necha martta ko’p kabel talab qilinadi. 
Bu hamma butun tarmoqning narxiga sezilarli ta‘sir Ko’rsatishi mumkin. 
―Halqa – bu topologiya, bunda har bir kompyuter faqat ikkita boshqalari bilan aloqa 
liniyalari Bilan ulangan: Faqat u biridan axborot oladi, ikkinchisiga esa 
– faqat uzatadi. 
Har bir aloqa liniyasida, yulduz holatiga o’xshab, faqat bitta (peredatchik) uzatuvchi va bitta 
(priyomnik) qabul qiluvchi ishlaydi. Bu tashqi terminallarni qo’llashdan ozod qiladi. 
Halqani muhim xususiyati shundaki, har bir kompyuter unga keladigan signalni tiklaydi, yani 
repiter rolini o’ynaydi, shuning uchun halqaning hamma joyida signalni so’nishi hech qanday 
ahamiyati yo’q, muhimi faqat halqaning qo’shni kompyuterlar orasidagi so’nishi. Bu holatda аniq 
ajratilgan markaz yo’q, hamma kompyuterlar bir xil bo’lishi mumkin. Ammo, ko’pincha halqada 
maxsus abonent ajratiladi, u almashuvni boshqaradi yoki nazorat qiladi. Tushunarliki, bunday 
boshqaradigan abonentni borligi tarmoq ishonchliligini pasaytiradi, chunki uning ishdan chiqishi tezda 
barcha almashuvni falaj qilib qo’yadi. 
Qa‘tiyat bilan аytgаndа, halqadagi kompyuterlar to’liq teng huquqli emas (masalan, shinali 
topologiyaga qaraganda). Ulardan birlari kompyuterdan, shu momentda uzatishni olib borayotgan, 
albatta axborotni oladi, oldinroq, boshqalar esa kеyinrоq. Topologiyani huddi shunday
xususiyatlariga ko’ra, ―halqaga maxsus hisoblangan tarmoqdagi almashuvni boshqarish usullarda 
keyingi uzatish huquqi (yoki, yana aytilishicha, tarmoqni qurshab olish) keyingi halqadagi 
kompyuterga ketma – ket o’tadi. 
Yangi abonentlarni ―Halqaga ulash mutloqo beziyon, lekin ulanish vaqtida butun tarmoqni
ishlashini to’xtatish talab qilinаdi. ―Shina topologiyali holatga o’xshab halqadagi eng ko’p 
abonentlar soni ancha muncha bo’lishi mumkin (minggacha va undan ko’proq). Halqali topologiya 
oshiqcha yuklanishlarga eng mustахkаm, u uzatiladigan tarmoq bo’yicha axborotlarni eng katta 
oqimlari bilan ishonchli ishlashni ta‘minlaydi, chunki unda janjallar yo’q (shinaga qaraganda), 
shuningdek markaziy abonent yo’q (yulduzga qaraganda). 
Halqadagi signal tarmoqdagi hamma kompyuterlardan o’tgani sababli, lokal ulardan bittasini 
ishdan chiqishi (yoki uning tarmoqdagi asbob-uskunalarini) yaxlit butun tarmoqni ishdan chiqaradi. 
Huddi shunga o’xshab halqadagi har qaysi kabellarni uzilib qolishi yoki qisqa tutashuvi butun 
tarmoqni ishdan chiqaradi. 
Kabelni buzilishlariga halqa ko’proq shikastlanadigan bo’ladi, shuning uchun bu texnologiyada 
ikkita (yoki ko’proq) parallel aloqa liniyalari qo’yib borishni ko’zda tutiladi. Shunda ularning bittasi 
zahirada turadi. 
Shu bilan bir vaqtda halqani katta ustunligi shundaki, har bir abonent tomonidan signallarni 
retranslyatsiya qilish butun tarmoq o’lchamlarini sezilarli ko’paytirishga yordam beradi (gohida bir 
necha o’n kilometrgacha). Halqa bu tomonidan boshqa har bir texnologiyalardan ko’proq (sezilarli) 
ustunlik qiladi. 
Halqani kamchiliklaridan (yulduzga taqqoslanganida) shuni hisoblash kerakki, tarmoqdаgi har 
bir kompyuterga ikkita kabel olib kelinishi kerak. 
Ba‘zan ―Halqa topologiyasi axborotni qarama-qarshi yo’nalishlarida uzatilishini ikkita 
halqali aloqa liniyalari asosida bajariladi. Masalani bunday hal etilishi – axborotni uzatish tezligini 
(ideal holatda ikki marotaba) оshirilishi. Kabelni bittasi buzilganda tarmoq boshqa kabel bilan ishlashi 
mumkin (to’g’ri, cheklangan tezlik kamayadi). Yuqorida ko’rilgan uchta asosiy, bazaviy 

topologiyalardan tashqari, qo’shimcha yana ―daraxt (tree) tarmoqli topologiya ishlatiladi, u bir 
nechta yulduzlar kombinatsiyasidan iborat. Yulduzga o’xshash daraxt aktiv, yoki haqiqiy, passiv 
bo’lishi mumkin. Aktiv daraxtga bir nechta aloqa liniyalari birlashtirilgan markazlarda markaziy 
kompyuterlar joylashgan, passilida esa konsentratorlar (Xablar). (6-,7-rasm) 
Kombinatsiyali topologiyalar ham ancha ko’p ishlatiladi, ular orasida eng ko’p tarqalgan yulduz-
shinali va yulduz-halqalilaridir. 
6-rasm. 7-rasm. 
8-rasm. 
9-rasm. 
Yulduz-shinali topologiyada (star-bus) shina va passiv yulduzlar kombinatsiyasi ishlatiladi. 
Bunda konsentratorga alohida kompyuterlar ham, va butun shinali segmentlar ham ulanadilar, ya‘ni 
tarmoqdаgi barcha kompyuterlar kiritilgan fizik topologiya amalga oshiriladi. Bu topologiyada bir 
nechta konsentratorlar ham ishlatilishi mumkin, ular bir biroviga ulanib magistrali, tayanchli deb 
nomlangan shinani tashkil qiladi. Konsentratorlarning har biriga alohida kompyuterli yoki shinali 
segmentlar ulanadi. Shunday qilib, foydalanuvchi o’ziga qulay qilib shinali va yulduzli topologiyalarni 
avzalliklarini kombinatsiya qilish imkoniyatlaridan foydalaniladi, shuningdek tarmoqga ulangan 
kompyuterlar sonini oson o’zgartiradi. (8-rasm) 
Yulduz-halqali topologiya holatida kompyuterlarni o’zi birlashmaydi, balki maxsus 
konsentratorlar, ularga o’z navbatida, yulduz shaklli ikkitali aloqa liniyalari yordamida kompyuterlar 
ulanadi. Haqiqatda, tarmoqning hamma kompyuterlari berk halqaga ulanadi, chunki konsentratorlar 
ichidagi barcha aloqa liniyalari berk konturni tashkil qiladi. Bu topologiya yulduzli va halqali 
topologiyani ustunligini kombinatsiyalashga imkon yaratadi 
Masalan, konsentratorlar barcha ulanadigan nuqtalarni bir joyga yig’ishga imkon yaratadi. (9-rasm) 
Tarmoq topologiyasi kompyuterlarni faqat fizikli joylanishlarini ifodalamasdan, lekin undan 
muhimrog’i, ular orasidagi aloqalar xarakteri, tarmoq bo’yicha signallarning tarqalganish 
xususiyatlari. Huddi shu aloqalar xarakteri tarmoqning buzilishiga mustaxkamlik darajasini 

belgilaydi, tarmoqdаgi apparatlarning kerakli murakkabligini, almashuv boshqarish usulini eng 
to’g’ri keladigangini, uzatish muhitining mumkin turlarining (aloqa kanallari), tarmoqning mumkin 
bo’ladigan o’lchamlari (aloqa liniyalar uzunligi va abonentlar soni), elektr muvofiqlashtirishni 
kerakligi va h.k. tarmoq Bilan birlаshgаn kompyuterlarni fizik joylanishi topologiyani tanlashda, 
umuman olganda, ta‘siri kam har qaysi kompyuterlarni, ular qanday joylashganidan qa‘tiy nazar, har 
qanday oldindan tanlangan topologiya yordamida har doim ulash mumkin (10-rasm). 
10-rasm. 
Agar ulanadigan kompyuterlarni doirani konturi bo’yicha joylashgan bo’lsa, ular yulduz yoki 
shina bo’lib bеmаlоl ulanishi mumkin. Agar kompyuterlar qandaydir markaz atrofida joylansa, ular 
bir birovi Bilan shinali yoki halqali bo’lib ulanishi mumkin. Kompterlar bir chiziq bo’yicha 
joylashgan bo’lsalar, ular yulduz yoki halqa bo’lib ulanishi mumkin. 

Download 2,6 Mb.