|
Selning kelib chiqish sabablari va halokatli oqibatlari
|
| bet | 121/186 | | Sana | 29.05.2024 | | Hajmi | 0,95 Mb. | | #256679 |
Bog'liq Navoiy davlat pedagogika instituti jismoniy tarbiya fakulteti ti-hozir.orgSelning kelib chiqish sabablari va halokatli oqibatlari.
Tog’ hududlarida kuchli yomg’irlarning yog’ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo’lgan daryo toshqinlarini, tog’ yon bag’irlarida nuragan tog’ jinsi bo’laklarini suv oqimi bilan tekislikka qarab oqizib tushirishigha sel hodisasi deb yuritiladi.Sel oqimi massasining tahminan 50-60% ni turli kattalikka ega bo’lgan tog’ jinsi bo’laklaridan o’simlik va daraxtlar bo’laklaridan iborat bo’ladi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2 soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8 m/s dan 12 m/s gacha yetishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,2-1,9 t/m3 ni tashkil etadi.
Bunday fizik ko’rsatkichlarga ega bo’lgan oqim juda katta kuchga ega bo’lib, uning kuchi quyidagi ifoda bilan aniqlanishi mumkin:
V2
P= m _______________________
2
P-sel oqimi kuchi, m- sel oqimi massasi, V-sel oqimi tezligi.
Sel jarayoni xalq xo`jaligiga juda katta zarar keltiradi, oqim
yo`lida uchragan inshoatlarni, yo`llarni, qishloq va shaharlarni, bog`-rog`larni, ko`priklarni voyron qilib ketadi, katta maydonlarni loy, qum, tosh qatlamlari bilan ko`mib tashlaydi.
Sel –arabcha so`z bo`lib, tog`lik hududlardagi suv toshqini ma’nosini anglatadi.
Sel oqimlari ozi bilan olib ketayotgan qattiq zarrachalarni o`lchamiga qarab 3 guruhga bo`linadi:
suv-toshli sellar;
loyqa sellar;
aralash sellar;
oxirgi 100 yil ichida Ozbekiston Respublikasi hududida 2500 dan ortiq sel oqimi ko`zatiladi. Bulardan 1400 dan ortig`i loyqa, 350 dan ortig`i suv-toshli, 650 dan ortig`i aralash sellardir. Respublikamizning Farg`ona vodiysida, Toshkent oldi hududlarida ham sel oqimlari kuzatilib turiladi. Sel oqimlari respublikamiz hududlarida bahor mavsumida va yozning birinchi oyida yuz beradi, bunga sabab hududimiz joylashgan mintaqaning tabiiy sharoiti bo`lib, bahor oylaridagi kuchli (jala) yomg`irlar, haroratning issiq kelishi, tog`liklarda muzlik va qorlarning tez erishi, daryo o`zani qiyaligining 3-50 dan kattaligi, suv yig`ish maydonida zarrachalarni bog`lanmagan bo`shroq tog` jinslarining mavjudligi asosiy omillardan bo`lib hisoblanadi.
Sel oqimlarining oldini olish, ularga qarshi kurashish, sel bo`lishi mumkin bo`lgan maydonlarni aniqlash, ularni vujudga kelish sabablarini chuqur o`rganish, atrof muhitni muhofaza qilishning asosini tashkil etishda katta xalq xo`jalik ahamiyatiga ega. shuning uchun sel xodisasini bartaraf qilish maqsadida olib boriladigan ishlar ilmiy amaliy xulosalarga tadbir-choralarga asoslangan bo`lmog`i kerak. Bular qo`yidagilardan iborat:
1. Sel bo`lishi mumkin bo`lgan daryolarning suv yig`ish maydonlarida doimiy kuzatish ishlarini olib borish. Bunda suv yig`ish maydonida bo’shroq tog` jinslarining yig`ilishini oldini olish, oqar suvlar oqimiga to’sqinlik qiluvchi tabiiy va sun’iy to’siqlardan tozalash ishlari.
2. Sel oqimi yuzaga kelishi mumkin bo`lgan daryolarning suv yig`ish maydonlarini muhofaza qilish, yani bu maydonlarda o`simlik dunyosini saqlash, daraxtlar va butalarni kesish, maydonlarda shudgor qilish va sug`orish ishlarini olib borishni chegaralash.
3. O`rmon xo`jaliklarini rivojlantirish, yani, tog` yonbag`irlarida
butalar va daraxtlarning ekilishini yo`lga qo`yish talab etiladi. Chunki bu o`simliklar tog` jinslari qatlamlarini mustahkam ushlab turadi, qor erishini sekinlashtiradi yer yuzasini yuvilishdan saqlaydi.
4. Tog`li hududlardagi daryolarning o`zanida suv oqimini boshqaruvchi inshoatlar qurish, tabiiy, sun’iy to`g`onlarni tartibga solish, temir, avtomobil yo`llari ostiga sel o`tkazuvchi katta diometrli quvurlar yotqizish ishlari.
|
| |
