Irsiy kasalliklarni yoritishga qaratilgan KLASTER

Bu usul talabalarning genetika fanidagi dunyoqarashini kengaytirishda, o‘z bilimlarini yanada mustahkamlashda hamda fandagi tushunmovchiliklarni tahlil qilishda o‘z ahamiyatiga ega.

4.3.2-chizma.

Daun sindiromi Edvars sindiromi

1866 yil		1960-yil
	Xrom-ma	18-xromasoma
21-xromasoma
	2 lasi o`lim	Yassipeshona,
Ko`zi qiyshiq
	bilan	6-oydan ko`p
Chuchvara quloq,
	tugaydi	yashmaydi
Umri qisqa

―Irsiy kasalliklar va ularning salbiy oqibatlari‖ mavzusini o‘qitishda yangi

foizlar va shu bilan bir qatorda yaqqol ko‗rsatish uchun diagramma shaklida qayd etildi (4.4.1 –rasm).

Biz nazorat o`tkazgan 2 ta guruhda o`quvchilarning o`zlashtirishlari turlicha bo`ldi. Hozirgi ta`lim tizimi talabi o`quvchilarga ko`proq, tez yetib bora oladigan metodlarni tanlash hisoblanadi. O`quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydigan,

mehnati naqadar mashaqqatli ekaniga amin bo`ldik. Barcha o`rganganlarimni kelajakda qo`llash niyatidamiz.

1. 
   Ta‘limni interfaol metodi bu o‘quvchi bilan o‘qtuvchi o‘rtasida ta‘limni o‘zlashtirish munosabatlarni kuchaytirish, faollashtirish demakdir. Mazkur metodlar hamkorlikda ishlash vositasida dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ular o‘quvchilarni mustaqil fikirlashga undaydi.
   

2. 
   Zamonaviy ta‘limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma‘lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma, malaka darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta‘lim jarayoniga nisbatan yangicha yondoshuvni talab etadi.
   

2. 
   Ma`lumki davrlar o`tishi bilan ta`lim tizimi yangilanib, rivojlanib boradi. Shunga mos ravishda ta`lim usullari ham o`zgaradi, rivojlanadi hozirda
   

qo`llanila boshlagan noananaviy darslar yoki yangi pedogogik texnologiyalar

birdan paydo bo`lgani yo`q.Bu jamiyat taraqqiyotini, aniqrog‘i ta‘lim taraqqiyotining taqozosidir.

4. 
   O‘qituvchi faoliyatining muhim bosqichi bu didaktik jarayonni loyhalash hisoblanadi. Aynan ana shu didaktik jarayon pedagogik tehnologiyaning asosini tashkil etadi. Eng muhimi bu jarayon belgilangan vaqt ichida ta‘lim maqsadiga
   

erishish uchun o‘quv elementlari mazmuni o‘quvchilarga uzatish yo‘llarini aniqlab beradi. Shu bilan birgalikda didaktik jarayonning nazariy asoslarini yaxshi bilmasdan turib, samarali pedogogik texnologiyani yaratib bo`lmaydi. Zamonaviy pedogogik tehnologiya, pedogogik loyihasi sifatida fan asoslari bo`yicha o`quvchilarning bilish faoliyatini maqsadga muvofiq holda tashkil etish va amalga oshirishni ko`zda tutadi.

1. 
   O‗zbekistonda genetik tadqiqotlarning rivojlanishiga mashhur olimlar
   

Yo.T.To‗raqulov, J.Q.Hamidov, J.A.Musayevlar katta hissa qo‗shganlar, jumladan Yo.X.To‗raqulov rahbarligida irsiy kasalliklar rivojlanishining

biokimyoviymexanizmlario‗rganilgan.OlimlarimizN.M.Majidov,

Sh.Sh.Shomansurovlar asab kasalliklari patogenezida irsiy omillar rolini o‗rganganlar.

2. 
   Toshkent shahrida Respublika ―SKRINING‖ markazi tashkil qilinib, irsiy va tug‗ma kasalliklar ularni erta aniqlash, davolash va oldini olish, aholi salomatligini yaxshilash, barkamol avlodni dunyoga keltirishda genetika fani yutuqlaridan keng foydalanilmoqda.
   

3. 
   Hozirda 7000 ga yaqin irsiy kasalliklarning mavjudligi ma'lum. Har yili kamida 100 ta irsiy kasalliklar aniqlanmoqda. Bunga sabab birinchidan, fanning tobora rivojlanib borishi natijasida odam organizmida kuzatiladigan jarayonlarning irsiy, biokimyoviy, fiziologik mexanizmlari tobora chuqur o‘rganilishi bo‘lsa, ikkinchidan, ekologik muhit sharoitlarining tobora yomonlashib borishi odam irsiyatiga salbiy ta`sir ko‘rsatib kelmoqda.
   

4. 
   Irsiy kasalliklar tushunchasi bilan tug'ma kasalliklar tushunchasini bir xil ma'noda ishlatib bo‘lmaydi.
   

5. 
   Irsiy kasalliklar deb etiologik omili mutatsiyalar bo‘lgan kasalliklarga aytiladi. Hozirgi davrda irsiy kasalliklarning quyidagi tasnifi keng qo‘llaniladi:
   

5. 
   Ko‗pincha genom va xromosoma kasalliklari umumiy nom bilan xromosoma kasalliklari deb yuritiladi. Ikkinchi xil klassifikatsiyaning asosida esa mutatsiyalar klassifikatsiyasi yotadi, bunda ularning nomiga qarab mexanizimlarni darhol tasavvur qilish mumkin.
   

5. 
   Irsiy kasalliklarni 5 ta guruhga ajartish mumkin:
   

8. Odamning ba‘zi belgi va xususiyatlarining irsiylanishi qonuniyatlarini taxlil

qilish uchun genetika fanini barcha usullarini qo‘llash ham natija bermaydi.

Lekin, belgi va xususiyatlar mumkin qadar ko‘proq avlodlarda tahlil qilinsa, nasillanish qonuniyatlarini aniqlasa bo‘ladi.

9. 
   Qarindoshlar nikohidan 100 foiz nogiron bola tu‘iladi, deb bo‘lmaydi, albatta. Ikki qarindosh nikohidan sog‘ lom bolalar tug‘ilishi mumkin, lekin bunda genlar hali kasallik belgilarini takrorlashga ulgurmagan bo‘ladi. Ikkinchi avlod bolalarida qarindosh bo‘lib turmush qurgan bobo va buvisining geniga xos bo‘lgan kasallik albatta yuzaga keladi. Yoki ulardan keyingi avlodda bu holatni kuzatish mumkin.
   

11. 
    Qarindosh nikoxi natijasida tug`ilgan bolalarning turli kasalliklar bilan o‘lishi normal nikoxlarga qaraganda 3 % dan ortiqni tashkil qiladi. Og`ir kasalliklar bilan og`rishi 1,6 % dan ortiq bo‘ladi. So‘nggi yillarda akseliratsiya tufayli tug`ilgan farzandlarimiz jismoniy o‘sishi durkun va baquvvat, bo‘yi ota-onalariga qaraganda balandroq bo‘layotganligi qayd qilinmoqda. Lekin ba‘zan aksincha, bolalarning o‘rta bo‘yidan 0,6 sm pastroq, og`irliklari o‘rta vazndan 0,3 kg kamroq bo‘lganligi xam qayd qilinmoqda. Bunday bolalarda aqliy zaiflik xam ko‘proq uchraydi.
    

11. 
    Tibbiy - genetik maslahatning asosiy vazifasi irsiy kasallikka nisbatan notinch bo‘lgan oilada pragnozni (irsiy patalogiyaning namoyon bo‘lish extimolligi) aniqlash va shu pragnoz asosida prafilaktika choralarini amalga oshirishdir. Prafilaktika chora tadbirlari deganda oilada irsiy
    

kasallik bolaning to`gilishini oldini olish tushuniladi. Shuningdek maslahatxonaga kelganlarga irsiy xatarlik mazmuni va ularga farzand ko‘rish mumkin yoki mumkin emasligi tushuntiriladi.

11. 
    Ta‘limni interfaol metodi bu o‘quvchi bilan o‘qtuvchi o‘rtasida ta‘limni o‘zlashtirish munosabatlarni kuchaytirish, faollashtirish demakdir. Mazkur metodlar hamkorlikda ishlash vositasida dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ular o‘quvchilarni mustaqil fikirlashga undaydi.
    

11. 
    Zamonaviy ta‘limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma‘lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va
    

15. 
    Ma`lumki davrlar o`tishi bilan ta`lim tizimi yangilanib, rivojlanib boradi. Shunga mos ravishda ta`lim usullari ham o`zgaradi, rivojlanadi hozirda
    

qo`llanila boshlagan noananaviy darslar yoki yangi pedogogik texnologiyalar

birdan paydo bo`lgani yo`q.Bu jamiyat taraqqiyotini, aniqrog‘i ta‘lim taraqqiyotining taqozosidir.

16. 
    O‘qituvchi faoliyatining muhim bosqichi bu didaktik jarayonni loyhalash
    

hisoblanadi. Aynan ana shu didaktik jarayon pedagogik tehnologiyaning asosini tashkil etadi. Eng muhimi bu jarayon belgilangan vaqt ichida ta‘lim maqsadiga erishish uchun o‘quv elementlari mazmuni o‘quvchilarga uzatish yo‘llarini aniqlab beradi. Shu bilan birgalikda didaktik jarayonning nazariy asoslarini yaxshi bilmasdan turib, samarali pedogogik texnologiyani yaratib bo`lmaydi. Zamonaviy pedogogik tehnologiya, pedogogik loyihasi sifatida fan asoslari bo`yicha o`quvchilarning bilish faoliyatini maqsadga muvofiq holda tashkil etish va amalga oshirishni ko`zda tutadi.

17. 
    Ta‘lim ta`limida noananaviy darslardan foydalanish borasida talaygina ishlar
    

amalga oshirilmoqda. Biz magistirlik dissertatsiya ishini yozishda ko`proq

ta`limning noananaviy dars ishlanmalarini ham ishlab chiqdik. Dastlab ishni yozish jarayonida noananaviy darslar o`tkazishda o`quvchilar faolligini oshirish uchun nimalarga e‘tibor qaratish lozimligi darslarni samarali bo`lishi uchun o`quvchining ijodiy ishlashi lozimliliga etibor qaratdik.

18. 
    Xulosa qilib aytganda, talaba – yoshlarning sog‘lom turmush tarzini tashkil etish, ularda milliy g‘oya tushunchalarini shakllantirishda targ‘ibot va tashviqot ishlarini olib borish, insonning qadr – qimmati, uning sha‘nini ko‘tarish borasida keng jamoatchilik bilan hamkorlikda ish olib borish zarur.
    

1. 
   Hozirgi davrda genetika fani, xususan tibbiyot genetikasi yanada rivojlanib, uning yutuqlari inson manfaatlari yo‗lida hizmat qilib kelmoqda. Shu maqsadda respublikamizning barcha viloyat va shaharlarida ―SKRINING‖ markazlari, tibbiy-genetik maslahatxonalar tashkil qilinib, irsiy va tug‗ma kasalliklar ularni erta aniqlash, davolash va oldini olish, aholi salomatligini yaxshilash, kelajakda sog`lom va barkamol avlodni dunyoga keltirishda genetika fani yutuqlaridan keng foydalanilmoqda. Tadqiqot natijalaridan aholi tibiiy madaniyatini oshirish borasida keng jamoatchilik bilan hamkorlikda ish olib borish.
   

2. 
   Mamlakatimizda reproduktiv salomatlik bo‘yicha keng targ‘ibot ishlari olib borilayotganiga qaramay, qarindoshlarning quda-anda bo‘lishi hamon uchrab turibdi. Shu sababli aholi, keng jamoatchilik hamda mahalla oqsoqollari bilan yaqin qarindoshlar va oila quradigan yoshlar orasida yaqin qarindoshlar nikohining salbiy oqibatlari to`g`risida targ`bot-tashviqot ishlarini olib borish.
   

3. 
   Tadqiqot natijalari amaliyotga joriy qilinsa, akademik litsey va kasb -hunar kolejlarida, oliy ta`lim muassasalarida genetika (tibbiyot genetikasi) fanini
   

o‘qitishda qulaylik tug‘diriladi, ta‘lim sohasida ijobiy o‘zgarishlar bo‘ladi,

o`quvchi va talabalarning fanga qiziqishi ortadi, kasb tanlash imkoniyatlari

kengayadi.

1. 
   O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., ― O`zbekiston‖, 2013
   

2. 
   Karimov I A. – Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T.,
   

―O`zbekiston‖, 1999.

3. 
   Karimova. I. A Qonun, oila, farzand va jamiyat. T-2000.
   

4. 
   Aripova G. S, Toirova Z. S. ―Tibbiyot genetikasi‖ fanidan uslubiy qo‘lanma.
   

150 b.

5. 
   Eshonqulov O. E , Nishonboyeva K. N, Bosimov M. Sh ―Genetika‖ Akademik litsey o‘quvchilari uchun darslik. Toshkent-2010. 175 b.
   

6. 
   Fayzulayev S. S. Odam genetikasi. ―Ijodiy dunyosi‖ . Toshkent-2003, 160 b.
   

7. 
   Hamidov J.X, Oqilov A.T. va boshqalar «Tibbiy biologiya va irsiyatdan qo‘llanma». «Ibn–Sino» nashriyoti. Toshkent–1992. 120 b.
   

8. 
   Hamroyev S. S, Oqilov A. T ―Odam genetikasi va uning ba‘zi sotsial masalalari‖ ―Meditsina nashiryoti‖. Toshkent-1980. 183 b.
   

9. 
   Inogamova D.R. «Tibbiyot genetikasi fanidan didaktik materiallar va masalalar to‘plami». «Turon–iqbol» nashriyoti. Toshkent–2005. 130 b.
   

10. 
    Ishmuhamedov P, Abduqodirov A, Pardayev A ―Ta‘limda innovatsion texnolgiyalar. ―Istedod‖ Toshkent-2008. 180 b.
    

11. 
    Maqsudov Z. M. Umumiy genetika. ―O‘qtuvchi‖. Toshkent. 1998, 193 b.
    

12. 
    Musayev D.A Turabekov Sh, Saidkarimov A.T, Almatov A.S, Rahimov A.K
    

―Genetika va seleksiya asoslari‖ «Voris» nashriyoti. Toshkent–2012. 195 b

13. 
    Mavlonovr R., To‘rayeva O., Xoliqberdiyev K ―Pedagogika‖ Toshkent 2001 128 b
    

14. 
    Nishonboyeva K.N., Eshonqulov O.E., Bosimov M.Sh. ―Tibbiyot genetikasi‖.
    

Toshkent-2011. 200 b.

15. 
    Nishonboyeva K. N., Hamroyeva F. A., Eshonqulov O. E. ―Tibbiyot genetikasi‖ Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashri.Toshkent-2000. 190 b.
    

16. 
    Nishonboyeva K. N., Olimxo‘jayeva P. R. ―Odamdagi irsiy kasalliklar‖ ―Ibn-Sino‖ nashriyoti. Toshkent-1996. 250 b.
    

17. 
    Norboyeva U, Jabborov B ―Botanikani o‗qitishda foydalanadigan zamonaviy pedagogik texnologiyalar‖ Buxoro 2011 51 b
    

17. 
    Olimxo‘jayeva P. R., Inog‘omoba D. R. ―Tibbiyot genetikasi‖ Toshkent-2011. 205 b.
    

17. 
    Tolipov U ., Usmonova M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. Toshkent -2006. 100 b.
    

17. 
    Tolipov U., ., Usmonova M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyoti. Toshkent 2005 123 b
    

17. 
    G`afurov A.T., Fayzullayev S.S., Saidov J. ―Genetika osmonidagi zulmatli tunlar‖ «Ta`lim muammolari» nashriyoti. Toshkent–2005. 180 b.
    

17. 
    Yo‘ldoshiv J. G., Usmonov S. A. ―Pedagogik texnologiya asoslari‖ Toshkent
    

-2001. 90 b.

23. Yo‘ldoshiv J.G`. ―Yangi pedagogik texnologiyalar yo‘nalishlari muammolari, yechimlari‖ ― Xalq ta‘limi‖ . Toshkent- 1994. 150 b.

24. 
    Фогел Ф, Мотульский H. ―Генетика человека‖ «Мир» . Москва–1990. 200 с.
    

24. 
    Жумуллаев И.Ф. ―Общей молекулярная генетика‖ Висщая школа.
    

Москва–2003. 250 с.

24. 
    Иванов В И ―Генетика ‖ Висщая школа Москва 2006 150 с
    

24. 
    Nazarova F. I Sog‘lom nasl-sog‘lom oila poydevori. Navoiy 2014
    

1. 
   www.ziyonet.uz
   

2. 
   www.edu.uz
   

3. 
   www.uzedu.uz
   

4. 
   www.nauka.ru
   

5. 
   www.genetika.com