Jadval №1. O’nli sanoq tizimidagi sonlarning ikkili tizimdagi ekvivalentlari (1dan15 gacha).
|
O’nlik
|
Ikkilik
|
o’nlik
|
Ikkilik
| |
10
|
1
|
23
|
22
|
21
|
20
|
10
|
1
|
23
|
22
|
21
|
20
|
2-1
|
|
0
|
|
|
|
0
|
10
|
|
1
|
0
|
1
|
0
|
|
|
1
|
|
|
|
1
|
11
|
|
1
|
0
|
1
|
1
|
|
|
2
|
|
|
1
|
0
|
12
|
|
1
|
1
|
0
|
0
|
|
|
3
|
|
|
1
|
1
|
13
|
|
1
|
1
|
0
|
1
|
|
|
4
|
|
1
|
1
|
1
|
14
|
|
1
|
1
|
1
|
0
|
|
|
5
|
0
|
1
|
0
|
1
|
15
|
|
1
|
1
|
1
|
1
|
|
|
6
|
0
|
1
|
1
|
0
|
|
0,5
|
|
|
|
0
|
1
|
|
7
|
0
|
1
|
1
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8
|
1
|
0
|
0
|
0
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9
|
1
|
0
|
0
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
Ikkili tizimida berilgan sonni o’nli tizimga o’tkazish quyidagicha amalga oshiriladi. Aytaylik, ikkili tizimdagi 101101102 soni berilgan bo’lsin.Uni o’nli tizimga aylantirish uchun quyidagi jadvaldan foydalanamiz:
|
Asos darajalari
|
28
|
27
|
26
|
25
|
24
|
23
|
22
|
21
|
20
| |
Pozisiya qiymati
|
256
|
128
|
64
|
32
|
16
|
8
|
4
|
2
|
1
|
Endi yuqoriroq razryadli sonni m: 155 ni 2 lik tizimga o’tkazishni ko’rib chiqamiz. Bu uchun son 2 ga bo’linib hosil bo’lgan qoldiq 2 lik tizimda shu sonning quyi bitini ifodalaydi. 155:2=77 qoldiq 1
155=110110012
Ikkili tizimidagi sonlarni qo’shish:
0+0=0
0+1=1
1+0=1
1+1=10
1+1+1=11
Misol:
+
Ikkili tizimidagi sonlarni ayirish:
0-0=0
1-0=1
1-1=0
10-1=1
Misol:
–
010101012=5310
001110012=5710
000111002=2810
Sonlarni o’n oltili tizimda ifodalash.
Ikkilik tizimdagi son xotira yachaykasida saqlash uchun xam klavyaturada kiritish uchun xam unchalik qulay bulmaydigan uzun sonlar zanjiridan iborat. Shuning uchun mikro prosessor tizimlarida sonlar yozilishining 16 lik tizimidan foydalaniladi. N-ash kod xam deyiladi.
Bu tizimda 0 dan 9gacha bulgan sonlar va xarflar ABCDEF jami 16 ta belgi ishlatiladi.
|
O’nli
|
O’n oltili
|
8
|
4
|
2
|
1
| |
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
| |
1
|
1
|
0
|
0
|
0
|
1
| |
2
|
2
|
0
|
0
|
1
|
0
| |
3
|
3
|
0
|
0
|
1
|
1
| |
4
|
4
|
0
|
1
|
0
|
0
| |
5
|
5
|
0
|
1
|
0
|
1
| |
6
|
6
|
0
|
1
|
1
|
0
| |
7
|
7
|
0
|
1
|
1
|
1
| |
8
|
8
|
1
|
0
|
0
|
0
| |
9
|
9
|
1
|
0
|
0
|
1
| |
10
|
A
|
1
|
0
|
1
|
0
| |
11
|
V
|
1
|
0
|
1
|
1
| |
12
|
S
|
1
|
1
|
0
|
0
| |
13
|
D
|
1
|
1
|
0
|
1
| |
14
|
E
|
1
|
1
|
1
|
0
| |
15
|
F
|
1
|
1
|
1
|
1
|
Kurinib turubdiki 16 li tizimda 4 bit 1 ta belgi bilan almashtiriladi.
Berilgan individual topshiriqlarni bajaring.
Nazorat savollari:
Pozisiyali va pozisiyasiz sanoq tizimi deb nimaga aytiladi?
Raqamli qurilmalarda axborot qanday ko’rinishlarda ifodalanadi?
Ikkili tizimdagi sonlar qanday tarzda o’nli tizimga aylantiriladi?
O’nli tizimda ifodalangan sonlar qanday tarzda ikkili tizimga aylantiriladi?
Sakkizli va o’n oltili sanoq tizimlaridan qanday maqsadlarda foydalaniladi?
Laboratoriya ishi №5
Mantiqiy elementlarni sintezlashni o’rganish.
Ishning massadi: Eng sodda mantiqiy mikrosxemalarni asosiy xarakteristikalari bilan tanishib chiqish, murakkab mantiqiy elementlarni mantiqiy funksiya orqali sintez (hosil) qilish asoslarini o’rganish.
Nazariy ma’lumot Mantisiy elementlar. Asosiy ikkilik sistemasida qo’llanilaniladigan mantiqiy elementlar kirish va chiqish kuchlanishlariga nisbatan faqat ikkita sathga ega: «yuqori» sath va «pastki» sath. Odatda yuqori sathli kuchlanishga mantiqiy «1», pastki sathga mantiqiy «0» to’g’ri keladi (umuman olganda teskari ham bo’lishi mumkin). Tranzistor -tranzistorli bazaviy mantiqiy elementlarda mantiqiy «0»kuchlanish U0 sathi o’ndan bir qismi volt kuchlanishlarga mantiqiy «1» uchlanishga esa U1>2,4 volt to’g’ri keladi. Mantiqiy elementlarda yoki bazaviy mantiqiy elementlarda eng sodda mantiqiy funksiyalaryoki funksiyalar sistemasiamalga oshiriladi.
Mantiqiy algebraning ( Bul algebrasining) eng sodda funksiyalaridan biri «EMAS», ya’ni inkor etish funksiyasi bo’lib, uni amalga oshiruvchi sxemani (tarxni) invertor deyiladi. Agar invertor kirishiga, masalan: A signal berilsa, va A ning qiymati «0» va «1» lar bo’lsa, invertorning chiqishidagi funksiya S) ham ikkita qiymat (1 va 0) qabul qiladi. A va S) lar orasidagi yakkayu - yagona amalga oshiriladigan bog’lanish 1 - jadvalda ko’rsatilgan «chinlik» jadvali orqali ko’rsatiladi, unga ko’ra, chiqish signali Q ning qiymati, Qning avvalgi qiymatlaridanbog’liq bo’lmasdan, kirish signali A ning faqat birorta qiymatiga bog’liq (tushuvchi qiymatdan). Aytilgan gaplar o’zini xotirasiga ega bo’lmagan barcha mantiqiy elementlarga taaluqli bo’lib, ularning haqiqat jadvalidagi qatorlarni o’rnini almashtirishdan chiqish signali Qga bog’liq emas.
Mantiqiy algebrada (Bul algebrasida) haqiqat jadvali o’rniga ^ b = A tenglamasini yozish kifoya. «EMAS» elementini shartli grafikaviy belgisi1- rasmda ko’rsatilgan.Mantiqiy qo’shish va mantiqiyko’paytirish funsiyalarini amalga oshiruvchi mantiqiy elementlar «YOKI» va «VA» elementlaridir. Bu elementlar uchun chinlik jadvali chiqish signali R ni uch yoki undan ko’p kirish qiymatlari A1, A2, A3, ... (jadval 2-ga qarang)bilan bog’laydi.
|
YOKI va VA
|
elementlarining
|
kirishi
|
elementlarning
|
chiqishi
| |
A1
|
A2
|
A3
|
Q
|
Q
| |
0
|
0
|
0
|
0
|
0
| |
1
|
0
|
0
|
1
|
0
| |
0
|
1
|
0
|
1
|
0
| |
1
|
1
|
0
|
1
|
0
| |
0
|
0
|
1
|
1
|
0
| |
1
|
0
|
1
|
1
|
0
| |
0
|
1
|
1
|
1
|
0
| |
1
|
1
|
1
|
1
|
1,0
|
|
|
|
|
|
YOKI va VA elementlarini shartli belgilari 2 - 3 - rasmlarda ko’rsatilgan.
Bul algebrasiga binoan istalgan murkkab mantiqiy funksiyalarni VA,
YOKI, EMAS elementlari orqali amalga oshirish mumkin. 4 - a, rasmda
ikkita EMAS va bitta VA elementlardan hosil qilingan kombinasion
(murkkab) mantiqiy shartli belgisi va uni mantiqiy sxemasi (R.46)
- ko’rsatilgan.
4-rasm Bunday murakkab elementlarni haqiqat jadvali alohida - alohida olingan soda elementlar jadvallari bo’yicha tuzish mumkin. 4 - a, rasmda ko’rsatilgan elementning haqiqat jadvali 3 - jadvalda keltirilgan.
Bundan ham murakkab mantiqiy elementlarni analizi maxsus usullarda olib boriladi. Mikrosxematexnikada bazaviy elementlardan VA - EMAS (Sheffr elementi), YoKI - EMAS (Pirs elementi) eng ko’p tarqalgan.
Amalda bitta mikrosxemeda har - xil elementlarni kombinasiyasi o’rnatiladi, chunki bu paytda eng ko’p uchraydigan mantiqiy funksiyalarning iqtisodiy nuqtasi nazardan eng kam sarflovlar bilan amalga oshiriladi. 5 - a, rasmda K155LR - 4 seriyali, har biri to’rt kirishga ega bo’lgan ikkita VA elementidan iborat bo’lgan, o’z navbatida ular chiqish bilan VA - EMAS, hamda ikki kirishga ega bo’lgan maxsus ko’paytiruvchi mikrosxemali (K1I5 LD1) tuzilishga ega bo’lgan mantiqiy sxemani shartli belgisi (Q) va unga mos ravishdagi murakkab mantiqiy element sxemasi (4VA - 4VA -3YOKI - EMAS) ko’satilgan.
5 5- rasm. 4VA - 4VA - 3VA – 3YOKI - EMAS elementini shartli belgisi (a) va unga mos ravishda ekvivalent mikrosxematexnikasi (b). (K155 LD1 - kengaytiruvchiga bo’lgan K155 LR-4 seriyali mikrosxema).
Shunday qilib, VA, YOKI, EMAS mantiqiy elementlar istalgan murakkab mantiqiy funksiyani amalga oshirish imkonini beradi. Misol tariqsida quyidagi chinlik jadvalini ko’raylik:
4 Chiqish signali Q- ni amalga oshirishni ko’rib chiqaylik. Chiqish signali Q2,3,5 qatorlarda «1» - ni qolgan barchasida «0» - ni qabul qiladi. Mantiqiy «1» - ni sonlari mantiqiy «0» ga nisbatan kam (3
Agar sintez qilinayotgan haqiqat jadvalida ko’proq «1» uchrasa (chiqish Qga nisbatan), qatorlari «0» bo’lgan chiqish signali sintez qilinadi, masalan, Q (4 - jadval). Sintezni avvalgidek o’tkaziladi, lekin chiqishga interval EMAS qo’yiladi (6 rasm).
6 - rasm. Mantiqiy sxemani hosil qilish.
Bundan ham murakkabroq qurilma summator, ya’ni jamlovchi hisoblanadi. Uning chiqishdagi signal kirish signallariga berilgan ikkita sonni yig’indisidir. Murakkab mantiqiy sxemalarni hosil qilishda ko’pgina mantiqiy sxemalarni ayniyatli teng ekanligini hisobga olish kerak. Misol tariqasida 7 - a, rasm bo’ladi. Ana shunday ayniyatli mantiqiy sxemalar ko’rsatilgan.
7 - rasm. Teng (ayniyatli) mantiqiy sxemalar
.
Laboratoriya panelini tavsifi
8 - rasmda ko’rsatilgan laboratoriya panelida K155 - seriyali yettita mikrosxema joylashtirilgan. Bu mikrosxemalarni parametrlari 5 -jadvalda ko’rsatilgan: 5- jadval.
A - Topshiriq,
Ishga tayyorgarlik paytida bajariladi.
1.2VA-2VA-YoKI-EMAS, 2YoKI-2YoKI-2VA-EMAS, 2VA-ZVA-2VA-EMAS, 2YoKI-2YoKI-2YoKI-ZVA murakkab mantiqiy elementlarni sxemasini chizing.
21YoKI-2YoKI-2VA-EMAS, 2VA-1VA-2YoKI-EMAS, 2YoKI-2YoKI-2VA mantiqiy smxemalar uchun haqiqat jadvalini keltiring.
3.6 - topshiriq jadvalda keltirilgan haqiqat jadvaliga mos ravishda amalga oshiriladigan mantiqiy funksiyalarni va uni tarixini toping (aniqlang).
6- topshiriq jadvali:
B-Topshiriq
Tajribaxonada o’tkaziladi.
1.EMAS, YOKI - EMAS (yoki VA - EMAS) mantiqiy elementlar uchun o’tish xarakteristikani oling. Kirish signallari bo’yicha mumkin bo’lgan qiymatlar chegarasini aniqlang (5 - jadvalga qarang).
2.3VA - EMAS qurilma uchun (8 - rasm) kirish signallarini har xil kombinasiyalari uchun U1 ni aniqlang.
3.6 -topshiriq jadvalida ko’rsatilgan funksiyani mantiqiy sxemasini tuzing va tajriba orqali haqiqat jadvalini tekshiring.
Laboratoriya ishini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar.
1.EMAS, YoKI - EMAS, VA - EMAS mantiqiy elementlarni (8 - rasm ) o’tish xarakteristikasini olish uchun chiqish signali Uchiq ni kirish signali asta - sekin o’zgartirgan paytda o’lchanadi va bu bog’liqlik yozib olinadi va pasportda berilgan qiymatlar (5 - jadval) solishtirib ko’riladi.
2.Mantiqiy qurilmalarni ishlash yoki ishlamasligini bilish uchun «0» va «1» kirish shinalariga har xil kombinasiyali signallari beriladi va chiqish signali usik voltmetr yordamida (yoki osillograf yordamida) o’lchanadi.
Nazorat savollari:
1Qaysi mantiqiy elementlar unversal bazaviy deyiladi?
2.3VA-3VA-3VA-YOKI-EMAS mantiqiy elementlari shartli grafikaviy belgisini chizib ko’rsating.
3.YOKI bo’yicha kengaytirish deganda nimani tushunasiz? Misollar keltiring.
4.Uchta 2VA - EMAS elementlaridan qanday mantiqiy qurilmalar yasash mumkin?
5.Ikkita yoki undan ko’p mantiqiy elementlar chiqishini bir - biriga ulash mumkinmi?
Adabiyotlar:
1.Laboratorniye raboti po osnovam promishlennoy elektroniki. Pod red. V.G. Gerasimova, M. «V.Sh» 1989.
2.Osnovi promishlennnoy elektroniki. Pod. red. V.G. Gerasimova, M. «V.Sh» 1989.
3.Integralniye mikrosxemi.Spravochnik Pod rod. B.V. Tarabrina - M.: Radio svyaz, 1984
4.Salohiddinov A.N. , G’.G’. G’ulomov. Elektron zanjirlar va mikrosxematexnika fani bo’yicha laboratoriya ishlari.
5.Salohiddinov A.N. va boshqalar. Radioelektronikadan nazorat savollari. Sam DU nashriyoti 1995.
http://fayllar.org
|
