123
X- BОB. MOY FRAKSIYALARINI TOZALASH USULLARI, MOY
FRAKSIYALARINI TANLAB TA`SIR ETUVCHI ERITUVCHILAR
YORDAMIDA TOZALASH
10.1.
Moy fraksiyalarini tozalash usullari, moy fraksiyalarini tanlab ta`sir
etuvchi erituvchilar yordamida tozalash
Neft moylari yuqori haroratda (300-800
0
C) qaynovchi fraksiyalar bo‘lib,
ularning tarkibida parafinlar, naftenlar, aromatik va ularning suyuq
uglevodorodli aralashmalari, oltingugurtli, azotli va kislorodli birikmalar hamda
juda kam miqdorda metallar (V, Ni, Fe, Cu) bo‘ladi.
Neft moylari distillyatli, qoldiq va kompaundirlangan moylarga bo‘linadi.
Neftdan moylarni olish yo‘li va sifatiga ko‘ra: oq moylar, izolyatsiya,
konservatsion va surkov moylariga bo‘linadi.
Neftning distillyatli va qoldiq moylarni tozalash usuliga ko‘ra mineral surkov
moylari quyidagilarga bo‘linadi:
1. Ishqor yordamida tozalash.
2. Kislota-ishqorli tozalangan, bunda distillyatli moylar H
2
SO
4
bilan ishlov
berilib, uning tarkibidan smolali moddalar va to‘yinmagan uglevodorodlar
ajratiladi.
3. Kislota-kontaktli tozalangan, ya’ni distillyat va qoldiq neft moylari H
2
SO
4
da
ishlov berish orqali olingan moyda keyingi tozalash jarayonida oqartiruvchi
qum-tuproqda yuqori haroratda H
2
SO
4
qoldiqlari parchalanishi va ajratilishi
uchun o‘tkaziladi.
4. Selektiv tozalangan, bu moylar selektiv erituvchilar yordamida tozalangan
bo‘lib, uning tarkibidagi keraksiz uglevodorodlar va smolali moddalarni eritib
olish bilan tozalangan mineral surkov moylari kiradi. Ular vazifasiga ko‘ra
quyidagi moylarga bo‘linadi:
1. Industrial moylar. 2. Ichki yonuv dvigatel moylari.
3. Bug‘ mashina moylari. 4. Maxsus moylar.
124
Industrial moylar- fabrika, zavodlar va qishloq xo‘jaligida mashina va
mexanizmlarni moylash uchun qo‘llaniladi. Industrial moylar sinflanishiga
ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi:
yengil qovushqoqlikdagi - 50
0
C da 3,9-8,5 sst gacha qovushqoqlikka
ega;
o‘rta qovushqoqlikdagi - 50
0
C da 12,0-57,0 sst gacha
qovushqoqlikdagi;
og‘ir qovushqoqlikdagi - 57,0 sstn gacha qovushqoqlikdagi.
Yengil industrial moylar guruhiga velosit va vazelin moylari kiradi.
Velosit moyi yengil kuchlanishli va aylanishlar soni katta mexanizmlarni
moylash uchun qo‘llaniladi. Masalan, trikotaj mashinalari, ip, gazlama va jun
ishlab chiqarish mexanizmlari. Vazelin moyi 50
0
C dagi qovushqoqligi 5,0-8,5
sst bo‘lib, parfyumeriyada, charm ishlab chiqarish va nazorat o‘lchov
asboblarini moylash uchun ishlatiladi.
O‘rta industrial moylar guruhiga vereten va mashina moylari kiradi. Vereten
moylari vazifasi va qovushqoqligiga ko‘ra vereten-2 va vereten-3ga bo‘linadi.
Vereten-2 50
0
C dagi qovushqoqligi 11,8- 14,0 sst bo‘lib, kam quvvatli
elektromotorlarni moylashda ishlatiladi.
Vereten 3 50
0
C dagi qovushqoqligi 19 -23 ,5 sst bo‘lib, u materiallarga
ishlov berish sanoatidagi turli mexanizmlar, chilangarlik, silliqlash, teshik
ochuvchi, kesuvchi va boshqalarni moylashda qo‘llaniladi.
Mashina moylari qovushqoqligiga ko‘ra L va S markalarga bo‘linadi. L
markadagi moy turli mashina detallarini moylash uchun qo‘llaniladi. S marka
esa katta kuchlanish, kichik tezlikda ishlovchi mexanizmlarda qo‘llaniladi.
Og‘ir industrial moylar guruhiga kislota kontaktli usulda tozalangan
distillyat moyi silindr-2 kiradi. Silindr-2 moyi yuqori haroratda ishlovchi, katta
kuchlanishli va kichik tezlikdagi mexanizmlarni moylash uchun qo‘llaniladi.
Silindr-2 moyini qovushqoqligi 100
0
C da 9,6-14,0 sst.
Ichki yonuv dvigatellari uchun moylar qo‘llanilishiga ko‘ra: 1. Aviatsiya. 2.
Avtomobil. 3. Traktor. 4. Dizel. 5. Motor moylariga bo‘linadi.
125
Aviatsiya moylari qishki va yozgi qovushqoqligi 14 sst, yoz mavsumida
MK-22 va MK-20 markada bo‘lib, 100
0
C dagi qovushqoqligi 22 va 20 sstga
teng. S markadagi moy ancha kuchli va sifatli bo‘lib, aviamotorlarda ishlatiladi.
Avtomobil va traktor moylari barcha turdagi avtomobil, traktor va mototsikl
dvigatellarida ishlatiladi. Avtotraktor moylari (avtollar) qovushqoqligi bo‘yicha
avtol-4, avtol-6, avtol-10 va avtol-18 ga bo‘linadi. Sellektiv tozalashdan olingan
avtollar (AS-5 va AS-9,5) faqat karbyuratorli dvigatellarga mo‘ljallangan.
Dizel moylari og‘ir sharoitda ishlovchi tez yurar dvigatellarda qo‘llaniladi.
Motor moylari qo‘zg‘almas dizel va neftli, gazli dvigatellarda qo‘llaniladi.
Motor moylari M(45-50 sst) va T (62-68 sst) markalarga bo‘linadi. Bu moylar
qo‘llanilishi asosan dvigatel quvvatiga bog‘liq. Yuqori quvvatli dvigatellarga T
markadagi, biroz past quvvatlilarida M markadagi motor moylari qo‘llaniladi.
Bug‘ mashina moylari asosan silindr moyi deb ataladi va bug‘ mashinasi
detallarini moylash uchun ishlatiladi. Bug‘ mashinalari bug‘ turiga bog‘liq
bo‘lib, ular yordamida ishlatilishiga ko‘ra to‘yingan bug‘da ishlovchi va qayta
qizdirilgan bug‘da ishlovchi mashinalarga bo‘linadi. To‘yingan bug‘da ishlovchi
mashinalar uchun silindr vispozin 3 va nigrol L navli moylar ishlatiladi. Qayta
qizdirilgan bug‘da ishlovchi mashinalarda veport, silindr-6 va veport-gidro navli
moylar qo‘llaniladi. Maxsus moylar guruhiga transformator, turbina,
kompressor, parfyumeriya va meditsina moylari kiradi. Transformator moylari
tranformator o‘zagi va o‘ramlarini sovitish va himoyalash uchun ishlatiladi.
Turbina moylari bug‘li va suvli turbina podshipniklarni moylash uchun,
shuningdek bug‘li turbogeneratorlarni boshqarish tizimini to‘ldirish uchun
ishlatiladi.
| 