Turbina moylari quyidagilarga bo‘linadi:
1. Turbina L marka (20-23 sst, 50
0
C), kichik va o‘rta quvvatdagi bug‘li
turbinalarni moylash uchun ishlatiladi.
2. Turbina UT marka (28-32sst, 50
0
C) aylanishlar soni minutiga 2000-3000
bo‘lgan kuchli bug‘li turbinalar uchun qo‘llaniladi.
3. Turbina T marka (44-48 sst, 50
0
C).
126
4. Turboreduktor moyi (55-59sst, 50
0
C) paraxod qurilmalarini moylash uchun
ishlatiladi.
Kompressor moylari 2ga bo‘linadi:
1. Kompressor M marka (9,5-14sst, 100
0
C), havo haydovchi va havoli 2
bosqichda siquvchi kompressorlarni moylash uchun ishlatiladi.
2. Kompressor T marka (14-20 sst, 100
0
C) yuqori bosim (44dan 225 atm.) dagi
ko‘p bosqichli kompressorlarda ishlatiladi.
Parfyumeriya va meditsina moylari o‘ziga xos rang va hidga ega.
Parfyumeriya moylari, qovushqoqligi 50
0
C da 15-20sst, meditsina moylari 50
0
C
da 28-31sstga teng. Bu moylar "oq" moylar nomi bilan ham yuritiladi.
Moy fraksiyalarini tanlab ta’sir etuvchi erituvchilar yordamida
tozalash.
Neft moylari ishlab chiqarishda asosiy jarayonlaridan biri tanlab tozalash
jarayonidir. Bu jarayonlar orqali moylarni ishlatishning muhim xususiyatlari,
ya’ni oksidlanishga barqarorligi va issiqlik-qovushqoqlik xususiyatlarini
yaxshilash imkoniyati mavjud. Jarayon neft moy xom-ashyosidan maxsus
tanlangan erituvchilar yordamida oltingugurt va azot birikmalari, qisqa yon
zanjirli ko‘p siklli aromatik naften-aromatik uglevodorodlarni, to‘yinmagan
uglevodorodlar va smolali moddalardan tozalashga asoslangan. Sanoat
miqyosida tanlangan erituvchilar sifatida fenol, furfurol va bug‘li erituvchi
aralashmalardan keng foydalaniladi. Selektiv tozalashni barcha qurilmalari
texnologik tizimda quyidagi asosiy jarayonlar kiradi. Bunda uzluksiz ishlovchi
jihozlarda xom-ashyo komponentlarni ekstraktsiya orqali 2ta faza hosil qilish,
rafinatli va ekstraktli erituvchilardan haydash yo‘li orqali erituvchini uzluksiz
qayta tiklash, hamda erituvchini suvsizlantirish o‘tkaziladi. Moy fraksiyalari
uglevodorodlarning
har
xil
sinflari
va
geterotsiklik
birikmalarning
aralashmalaridan iboratdir. Uglevodorodlarning fizik xossalari ularni ma’lum
sifnlarga mansub ekanligini va molekulyar massalariga bog‘liqdir.
Geterotsiklik uglevodorodlarning fizik xossalari boshqalardan farq qilib,
ular har-xil haroratda, har-xil tezlikda organik erituvchilarda tanlab eritiladi.
127
Selektiv erituvchilar deb, shunday suyuq moddalarga aytiladiki, ma’lum
haroratda neft mahsulotlari aralashmasidan faqat keraksiz, tozalanishi kerak
bo‘lgan komponentlarni ajratib oladigan, bu jarayonda boshqa uglevodorodlarni
eritmasdan va ularda erimasdan qoladigan moddaga aytiladi. Tozalash
maqsadlari uchun shunday erituvchilar tanlab olinadiki, ular bir-biridan keskin
farqlanadigan erkin haroratda har-xil moddalarni eritadigan bo‘lsin.
Ba’zan erituvchilar uglevodorodlarni yaxshi eritadi va keraksiz
komponentlar eritmalardan cho‘ktirilib, osongina ajratiladi. Shu tamoyilga
asosan smola-asfaltenli birikmalar va qattiq uglevodorodlar ajratib olinadi.
Boshqa
jarayonlarda
esa
buni
teskarisi
bo‘lib,
erituvchilar
kerakli
komponentlarni eritmasdan, keraksiz komponentlarni eritib yuboradi. Bu usul
moylarni fenol va furfurol bilan selektiv tozalashda qo‘llaniladi. Tozalangan
mahsulot va keraksiz komponentlarning kontsentrati har-xil jarayonda o‘zini
nomiga ega. Masalan: deasfaltlash jarayonida tozalab olingan moy deasfaltizat
deyiladi, smolali-asfalten moddali kontsentrat esa smola-asfalten deyiladi.
Deparafinlash jarayonida olinadigan maxsus deparafinlangan moy,
deparafinat, qattiq uglevodorodlarni esa gach yoki petrolatum deyiladi. Fenol
yoki furfurol bilan tozalanganda toza moy-rafinat va smola asfaltenli politsiklik
aromatik uglevodorodlar aralashmasi- ekstrakt deyiladi. Erituvchilar selektiv
ideal emas, ya’ni erituvchi fazalardan birini to‘liq eritadi va ikkinchisini qisman.
Masalan, fenol politsiklik aromatik uglevodorodlarni yaxshi eritadi, lekin shu
bilan birga moyli uglevodorodlarni ham qisman eritishi mumkin.
Distillyat moy fraksiyalari, odatda, deasfaltlash qilinmaydi. Distillyat va
qoldiq moylarni umumiy texnologik sxemasi shu bilan farq qiladi. Moy
fraksiyalari tozalangandan so‘ng, ularning rangi o‘zgaradi, ular ancha
rangsizlanadi. Smola va politsiklik aromatik uglevodorodlardan tozalash
natijasida moylarni kokslanishi kamayadi va qovushqoqlik indeksi oshadi.
Smola va to‘yinmagan uglevodorodlardan tozalash moyni termik barqarorligini
oshiradi. Kislota xususiyatiga ega bo‘lgan uglevodorodlardan tozalash esa
128
korroziya aktivligini pasaytiradi va qattiq uglevodorodlardan tozalash qotish
haroratini pasaytiradi.
Moylarni tovar holatiga keltirib tayyorlash kompaundirlash qurilmasida olib
boriladi. Yengil, o‘rta va og‘ir distillyat hamda qoldiq komponent bo‘lsa
moylarni xohlagan navini tayyorlash mumkin.
Moylarni tozalash jarayonida selektiv erituvchilardan foydalaniladi.
Selektiv erituvchilar suyuq modda bo‘lib, ma’lum haroratda aralashmasdan,
faqat ma’lum komponentlarni (boshqalarini eritmasdan va ularda o‘zi
erimasdan) ajratib boradi. Ba’zan erituvchilar uglevodorodlarni yaxshi
eritadigan va keraksiz komponent cho‘kmaga tushadi, yengili ajratib olinadi.
Deasfaltlash va deparafinlash ana shunga asoslangan.
Erituvchilarga (fenol, furfurol, N- metilpirrolidon, dixloretan, suyultiruvchi
propan, karbamidlar) suv, benzol, toluol qo‘shib, ularning sellektivligini va
erituvchilik qobiliyatini o‘zgartirish yoki nazorat qilish mumkin bo‘ladi.
Suv, benzol, toluollarni qo‘shib aralashtirish erituvchilarning sellektivligini
o‘zgartirib yuboradi. Suv qo‘shilganda sellektivlik oshib, umumiy erituvchanlik
pasayadi. Benzol va toluol qo‘shilganda esa erituvchilarning sellektivligi
pasayadi va umumiy erituvchanlik ortadi.
Erituvchilar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1. Erituvchi katta harorat oralig‘ida yaqqol ko‘rinib turuvchi tanlab eritish
xossasiga ega bo‘lishi kerak.
2. Erituvchi tozalanayotgan mahsulotda erimasligi kerak.
3. Erituvchini va boshlang‘ich xom-ashyoni zichliklari farqi katta bo‘lishi kerak,
chunki bunda faza tez ajraladi.
4. Erituvchi xom-ashyoga nisbatan kimyoviy barqaror, inert, zaharsiz, portlovchi
emas va qurilmani korroziyaga uchratmasligi kerak.
5. Erituvchi yengil va to‘la regeneratsiyalanadigan bo‘lishi kerak. Buning uchun
qaynash harorati moyning qaynash haroratidan past bo‘lishi kerak.
Fenolni selektivligi past hisoblansada, lekin umumiy erituvchanlik
qobiliyati yuqoridir. Selektivlikni pastligi natijasida ekstrakt tarkibida moyning
129
qimmatbaho komponentlari ham erib qolishi mumkin, deasfaltizatga moddalar
o‘tib ketishi mumkin. Birinchi hodisada moyning foiz miqdordagi chiqishi
kamaysa, ikkinchisida esa deasfaltizatni sifati pasayadi.
Erituvchilarning tavsifi. Qutbli erituvchilarning tabiati, uning tarkibi va
molekulyar strukturasi tozalash jarayonining unumdorligiga ta’sir qiladi.
Erituvchining
tabiati,
uning
bir
tomondan
xom-ashyoning
aromatik
uglevodorodlariga nisbatan, ikkinchi tomondan parafin uglevodorodlarga
nisbatan tanlab eritish xossalarini baholashda to‘liq o‘zini namoyon etadi.
Erituvchining uglevodorodlarga nisbatan tanlash va eritish xossalarini
o‘rganish uchun Gammet tengligidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Erituvchi molekulasiga geteroatomlarni Gammet-Taft konstantasining yuqori
ko‘rsatkichli atom guruhini (O
2
, N
2,
CO
2,
F
2,
CN
4
) kiritish, erituvchini donor-
aktseptor xossali uglevodorodlarga nisbatan tanlab eritish xossasini yuqori
qiladi. Alifatik birikmalar siklik va geterotsiklik analoglariga o‘tishi
erituvchining aromatika va to‘yinmagan uglevodorodlarga nisbatan tanlab
eritish xossasini sezilarli darajada yaxshilaydi. Mineral moylar ishlab chiqarish
sanoatida keng ko‘lamda amaliy jihatdan fenol, furfurol, N- metilpirrolidon
erituvchilaridan foydalaniladi.
Fenol erituvchisi. Ma’lumki, fenol oltingugurt birikmalari va smolali,
qisman sulfidlarni yaxshi eritadi. Shuning uchun erituvchilar orasida fenol
moylarni tanlab eritganda unumli erituvchi hisoblanadi. Aynan uning xossalarini
inobatga olgan holda neftni qayta ishlash zavodlarining moy bloklari
loyihalangan. Fenol formulasining strukturasi: C
6
H
5
OH.
|
