13
Jahon neftni qayta ishlash sanoati rivojlanishi sezilarli darajada neft'
mahsulotlariga bo`lgan talab tendentsiyalari bilan belgilanadi. So`nggi yillarda asosan
transport yoqilg’ilariga bo`lgan talab o`sishi kuzatildi. Transport yoqilg’ilari iste`moli
strukturasida dizel' yoqilg’isiga bo`lgan talab avtobenzinga bo`lgan talabga nisbatan
avtoparklarning dizel' yoqilg’iga o`tkazilishi sababli yuqoriroq bo`ldi. Shу qatorda
aviatashishlar miqyosi ortgani sababli reaktiv yoqilg’iga bo`lgan talab ham oshdi.
Oqir neft'
mahsulotlari, birinchi navbatda qozon yoqilg’ilariga bo`lgan talab uning
energetikada tabiiy gaz, ko`mir, yadro yoqilg’isi bilan almashtirib borganligi sababli
tushib bordi. Neft' mahsulotlariga talabning oshishi sezilarli faktori bo`lib uning
Xitoy, Hindiston va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarda talab oshishi bilan
belgilandi.
Amerika bozorida asosan benzin dvigatellari bilan jihozlangan juda yirik
avtopark (100 kishiga 790 ta avtomobil') sababli avtobenzinga bo`lgan talab
belgilovchi hisoblanadi. 1990-yilarda AQSH da motor yoqilg’isiga
yangi standartlar
kiritildi. Yirik shahar markazlarida va butun Kaliforniya shtatida ekologiк toza
reformulirovkalangan benzin, 2005 yildan boshlab esa - ul'trakam oltingugrt saqlagan
dizel' yoqilg’ilar joriy etildi.
Bioyoqilg’i (bioetanol va biodizel') iste`moli sezilarli oshdi. Bioyoqilg’i
iste`moli AQSH da 2010 yilda 20 mln tonna atrofida edi, 2020 yilga kelib esa 47 mln
tonnaga etishi taxmin qilinmoqda.
Yevropa neft mahsulotlari bozorida asosiy mahsulot - dizel' yoqilg’isi.
Yevropa neft' qayta ishlash sоhasining mazkur yoqilg’iga bo`lgan talabning oshib
borishiga adaptatsiyasi NQIZ da gidrokreking va gidrooltingugurtsizlantirish
qurilmalarining o`rnatilishi yo`li bilan amalga oshirilib, bu oltingugurt miqdori
yuqoriroq bo`lgan neftning oshib borayotgan miqdoriga moslashish va o`rtacha
distillyatlarning chiqishini oshirish imkonini beradi. Bu muammo shuningdek import
dizel' yoqilg’isi hisobidan echilmoqda.
Yevropa NQIZ da neft mahsulotlari ishlab chiqarish strukturasida deyarli 50
% ulushni transmilliy neft kompaniyalari egallaydi. So`nggi yillarda Yevropa neft
mahsulotlari bozorida Yevropada bir qator neftni qayta ishlash aktivlarini sotib olgan
14
neftni qazib oluvchi mamlakatlar (Saudiya
Arabistoni, Quvayt, Aljir) kompaniyalari
katta rol o`ynamoqda.
Yevropa mamlakatlarida shuningdek, yoqilg’i samaradorligini oshirish (100
km yo`lda benzinning o`rtacha sarfini 6,12 l gacha pasaytirish), shuningdek motor
yoqilg’ilari strukturasida bioyoqilg’i ulushini oshirish hisobidan an`anaviy benzinga
bo`lgan talabni pasaytirish dasturi ishga tushirilgan.
Osiyo neft mahsulotlari bozori Xitoy, Hindiston, Yaponiya, Indoneziya,
Tailand va boshqа mamlakatlarda talabning keskin oshib borayotgani bilan
xarakterlanib, bu neft mahsulotlariga bo`lgan talabning nafaqat hududiy, balki butun
jahon miqyosda o`zgarishini taqozo qiladi. Osiyo-Tinch Okeani mintaqasi
mamlakatlarining neft' mahsulotlariga bo`lgan butun jahondagi
talabi miqyosidagi
ulushi kun sayin oshib bormoqda. Bundan tashqari, Xitoy - neftni qayta ishlash
sanoati eng yirik vakillaridandir.
Yaponiyada energiya tejami va bioyoqilg’ilar qo`llanilishi hisobidan neft'
mahsulotlari iste`moli pasayishi kutilmoqda. Ishlab chiqarish va logistikani
optimallashtirish, innovatsion yo`naltirilganlik, tijorat raqobatning oshishi - bu
Yaponiya neftni qayta ishlash sohasini rivojlantirish yo`llaridir. Hozircha sanoat
quvvatning ortiqcha miqdorini sezmoqda.
Shunday qilib, jahon neftni qayta ishlash rivojlanishi qo`yidagi faktorlar ta`siri
ostida amalga oshmoqda:
neft mahsulotlariga bo`lgan talabning dinamikasi va strukturasi;
qayta ishlashga kelib tushayotgan neftning hajmida va tarkibidagi o`zgarishlar;
neft' mahsulotlari sifat xarakteristikalariga talablarning kuchayotganligi;
raqobatning oshishi.
Neft mahsulotlariga bo`lgan talab strukturasining asosiy faktorlari bo`lib
ravshan neft' mahsulotlari (avtobenzin, dizel' va reaktiv yoqilg’i) iste`moli oshishi,
og’ir
qozon
yoqilg’ilarining
boshqa
energiya
tashuvchilari
bilan
almashtirilayotganligi sababli unga bo`lgan talabning pasayishi, avtoparklarning dizel
qurilmalari bilan jihozlanishi oshishi hisoblanadi.
.
