5
KIRISH
Hozirda kompyuter injineringi va dasturiy injinering, hamda ularga yondosh
sohalar mutaxassislari –
kompyuterlarda, kompyuter tizimlarida va kompyuter
tarmoqlarida amalga oshirilayotgan ma’lumotlarni ishlash jarayonlarini qanday
tashkil qilinganligini tushunishlari, hamda ulardan kundalik faoliyatlarida foydalana
olishlari tobora muhim ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda.
Kompyuterda ma’lumotlarni ishlash jarayonlari, ya’ni hisoblash
jarayonlarining qanday tashkil qilinganligi, ma’lumotlarni bir joydan boshqa joyga
ko‘chirib
yozish amallari, ma’lumotlar bazalari bilan ishlash, kompyuterda,
kompyuter tizimlarida va kompyuter tarmoqlarida xavfsizlik choralarini amalga
oshirish, hamda multimedia vositalari bilan ishlash uchun yaratilgan dasturiy
vositalardan
unumli foydalanish, ularni amaliyotda qo‘llashda –
kompyuter
arxitekturasiga
oid bilimlardan xabardor bo‘lishlik ham talab etilmoqda. Hozirda
kompyuter va telekommunikatsion tarmoqlar asosida yaratilgan va yaratilayotgan
turli xil tizimlarni, jumladan taqsimlangan va bulutli hisoblash tizimlari kabi
tizimlarni ham, o‘ziga xos kompyuterlar deb qarash mumkin bo‘lmoqda.
Kompyuter arxitekturasi haqidagi ushbu fanni o‘rganish bilan har bir inson –
kompyuterning qanday tuzilganligini, uning qanday ishlashi va dasturlanishiga oid
bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Kompyuterning qanday
tuzilganligi, qanday ishlashi va dasturlanishiga oid bilimlarni egallash natijasida
insonning kompyuter bilan mutaxassis sifatida muloqot qilish saviyasi va
kompyuterning imkoniyatlaridan unumli foydalanish darajasi oshib boradi.
Hisoblash texnikasi sohasi, hususan kompyuterlarning qanday tuzilganligiga
oid nashr qilingan adabiyotlarda asosiy e’tibor, kompyuterni tashkil etuvchi apparat
vositalarning qanday tuzilganligi, nima uchun mo‘ljallanganligi, hamda qanday
ko‘rsatgichlar asosida ularni tavsiflash mumkinligiga qaratilgan. Ushbu adabiyotlar
ko‘proq kompyuterning apparat qismi bilangina shug‘ullanuvchi
mutaxassislar
uchun mo‘ljallangandir.
6
Ohirigi 10-15 yillar davomidagi rivojlanish shuni ko‘rsatdiki, kompyuterni
o‘zining faoliyatida qo‘llayotgan har-bir soha mutaxassisi, ayniqsa kompyuter
injiniringi, dasturiy injiniring va telekommunikatsiya kabi sohalar mutaxassislari
uchun – kompyuterni tashkil qiluvchi apparat va dasturiy
vositalarini birgalikda
o‘rganish maqsadga muvofiq ekan. Kompyuterning apparat va dasturiy vositalarini
birgalikda o‘rganish deganda, kompyuter va kompyuter tarkibiga kiradigan
qurilmalarni qanday tuzilganligi bilan birga, ularda ma’lumotlarni ishlash
jarayonlari qanday amalga oshirilishini ham o‘rganish tushuniladi. Bunda
ma’lumotlarni ishlash dasturlari qanday algoritmlar
asosida tuzilganligi, ushbu
algoritmlarni so‘z bilan ifodalashdan tortib, to amaliy dastur sifatida shakllanish
bosqichlarini mukammal bilish kerak bo‘ladi.
Ushbu o‘quv qo‘llanmaning birinchi bobida zamonaviy kompyuter
arxitekturasiga
oid asosiy tushunchalar, hamda kompyuterning raqamli va mantiqiy
asoslariga oid ma’lumotlar keltiriladi. Unda kompyuterning apparat ta’minoti
hisoblangan raqamli mantiqiy sath ob’ektlari – ventillar, oddiy mantiqiy
funksiyalarni bajaruvchi elementlar, xotira elementlari hisoblangan triggerlar, ular
asosida qurilgan registrlar qanday tuzilganligi va ularning kompyuter arxitekturasida
tutgan o‘rni haqida tushuntirishlar beriladi.
Ikkinchi bobda kompyuterning asosiy va yordamchi xotira qurilmalari qanday
tuzilganliklari haqida so‘z yuritiladi. Bunda asosiy e’tibor ikkilik ko‘rinishda
ifodalangan ma’lumotlarni xotiraga yozish, saqlash, adreslash va xotiraga murojaat
qilish qanday amalga oshirilganligi ko‘rib chiqiladi.
Uchinchi bobda kompyuterlar protsessorlarning tuzilishlari va qanday
ishlashlarini tushuntirish amalga oshirilgan.
Unda sakkiz, o‘n olti va o‘ttiz ikki
razryadli protsessorlarning tuzilishlari va qanday ishlashlari ularni o‘zaro
taqqoslashlar bilan keltirilgan. Ushbu bobda zamonaviy kompyuterlar protsessorlari
– Intel Core i7, UltraSPARC III, OMAP4430 va AT mega 168 protsessorlari, hamda
parallel kompyuter arxitekturalariga oid ma’lumotlar bilan ham tanishtiriladi.
To‘rtinchi bob Assembler tilida dasturlash asoslarini o‘rganishga
bag‘ishlanadi. Unda asosiy e’tibor Assembler tilida yozilgan dasturlarni o‘rganish
7
va tuzish asosida kompyuter arxitekturasining tuzilishini qanday ekanligini
mukammalroq tushinib olish mumkinligi ta’kidlangan.
Beshinchi bobda kompyuterga ma’lumotlarni kiritish-chiqarish arxitekturasi,
kompyuterning shinalari va ularning ishlash tamoillari haqida so‘z yuritilgan.
Hozirda ishlab chiqarilayotgan kompyuterlarda qo‘llanilayotgan PCI, PCI Exspress
va USB shinalarining tuzilishlari va xususiyatlari ko‘rib chiqilgan.
