-jadval O’zbekiston Respublikast mashinasozlik majmuida mahsulot ishlab chiqarish dinamikasi

Respublikaqishloqxo’jalikmashinasozligikorxonalarningdeyarlihammasikeyingyillardaqaytaqurilmoqda, yangiuskunalar, zamonaviytexnologikvosita-larbilanta’minlanmoqda.

BusohadaRespublikaqishloqxo’jalikmashinasozliginingboshkorxonasi – Toshkentqishloqxo’jalikmashinasozligizavodidaerishilganyutuqlarxarak-terlidir.Bu zavoddda kengaytirish va qayta qurishning birinchi navbati asosan tugallandi. Bu yerda ishlab chiqarilayotgan “O’zbekiston” markali paxta terish mashinalari sovet va chet el muttaxasislari tamonidan yaxshi baholandi. Zavod ingichka tolali paxta terishga mo’ljallangan mashinalar ham ishlab chiqarila boshlandi. Sirdayo va Chirchiq shaharlarida bu zavodning filiallari qurilgan. Keyingi yillarda tashkil qilinib, barcha qishloq xo’jalik mashinasozlik korxonalarini o’z ichiga olgan <>ilmiy ishlab chiqarish sanoat birlashmasi O’zbekiston mashinasozlik sanoati mahsulotining 50 % ini ishlab bermoqda. Birlashma paxtachilik uchun zarur mashinalarni ishlab chiqarishni rejalashtirishda tarmoq va hududiy pirinsiplarni qo’shib olib boradiki, bu narsa mashinalarni loyihalashtirishdan tortib ularni ishlab chiqarishni joriy etishgacha bo’lgan barcha ishlarni tashkil qilish imkonini beradi.[6]

Mashinasozlikning paxtachilik majmui tarkibiga kiruvchi yana bir yo’nalishi irigatsiya-melioratsiya mashinasozligidir. Yangi yerlarning o’zlashtirilishi, kanal-lar, suv omborlarni qurilishi bunday mashinalarga talab oshib borilishiga sabab bo’lmoqda.Respublikamizda irigatsiya mashinasozligining eng yirik markazi Andijondir. Bu erda irrigatsiya-melioratsiya mashinalari Andijon irrigatsiya mashi-nasozligi va Andijon mashinasozlik zavodlarida ishlab chiqarilmoqda. Ammo Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan irrigatsiya mashinalari mahalliy talablarni to’la qondira olmaydi.

Paxtachilik majmui bilan bog’liq mashinasozlikning uchinchi yo’nalishi to’qimachilik mashinalari va paxta tozalash sanoati uchun texnologik uskunalar ishlab chiqarishdir. Mashinasozlikning bu yo’nalishi ancha taraqqiy etgan.Paxta tozalash sanoati uchun zarur uskunalar ishlab chiqaruvchi Toshkent mashinasozlik, Andijondagi “Kommunar”, Samarqand paxtachilik mashinasozligi, Olmos (Namangan viloyati)paxta tozalash uskunalari uchun qismlar ishlab chiqaruvchi zavodlari va bu soha bo’yicha davlat kostruktorlik ilmiy ishlab chiqarish muassasalari ishlab chiqarish birlashmasiga uyushgan. Birlashma Hamdo’stlik mamlakatlaridagi paxta tozalash zavodlarini uskunalar bilan ta’minlaydi.To’qimachilik sanoati uchun mashinalar ishlab chiqaruvchi korxonalar ham O’zbekiston to’qimachilik mashinasozligi birlashmasini tashkil qilgan. Bu korxonalar to’qimachilik mashinalarni lohiyalaydi, ishlab chiqaradi va istemolchilarga etkazib beradi.

O’zbekiston to’qimachilik sanoatining bundan keyin ham tez rivojlanishi munosibati bilan mashinasozlikning bu yo’nalishini hozirgi zamon ilg’or texnologiyasi asosida yanada rivojlantirish zaruriyati sezilmoqda. Jumladan, kelajakda Namangan, Buxoro, Qashqadaryo, Sirdayo viloyatlarda to’qimachilik mashinasozligi bilan bog’liq korxonalar qurish, Qo’qon zavodining ixtisosini bir oz o’zgartirib, unda ipak yiguruv mashinalari ishlab chiqarishni tashkil etish ko’zda tutiladi.

Namangan - Namangan viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi. Aholi soni boʻyicha Fargʻona vodiysida oldingi oʻrinda. Oʻzbekistonning yirik industrial shaharlaridan biri.

Umuman, mashinasozlik bu yo’nalishining asosiy vazifasi to’qimachilik va paxta tozalash sanoati uchun mashina hamda uskunalar ishlab chiqarish hajmini va ayniqsa sifatini oshira boorish, ularning ishlab chiqarish samaradorligini yaxshilashdir.

O’zbekiston mashinasozligining yana bir muhim tarmog’i elektrotexnika sanatidir. Bu tarmoq Vatan urushi yillarida vujudga kelib, respublika mashi-nasozligining muhim tarmoqlaridan biriga aylandi.Bu tarmoqni respublikamiz mashinasozlikdagi salmog’i (20 %) ancha katta. Bu tarmoq korxonalari transfor-matorlar, elektr stantsiyalar va podstantsiyalar uchun shchit, panellar, zamonaviy murakkab kabellar, elektr asbob-uskunalari, umuman 200 turdagi mahsulotlar ishlab chiqaradi. Bu mahsulotlarning ayrim turlarini MDH da etakchi o’rinni egallaydi, ular chet mamlakatlarga ham chiqarilladi.

Elektrotexnika mashinasozlikning yirik korxonalari Toshkent elektrotexnika va kabel zavodlari, Chirchiq va Namangan transformator zavodlari, Andijon “Elektr apparat” va “Elektr dvigatel”, Qo’qon elektr mashinasozligi zavodlari va boshqalardir.

Respublika elektrotexnika mashinasozligi korxonalari ikkita ishlab chiqa-rish-texnika birlashmasi tarkibiga kiradi.O’zbekistonda elektrotexnika sanoati kelajakda bundan ham tez rivoj topadi. U sanoatning sermehnat mehnat tarmog’i bo’lganligidan respublikamiz sharoitida ham iqtisodiy, ham ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.

Mashinasozlik tarmoqlari orasida eng yosh va hozircha kam taraqqiy etgan asbobsozlik katta istiqbollarga ega. Gap shundaki, bu tarmoq ko’p mehnat resurslarni jalb qiladi hamda respublikaning asosiy ixtisos sohasi bo’lgan paxtachilik majmui tarkibida rivojlantrilladi. Chunki hozircha O’zbekistonning paxta, ipak va kanopni qayta ishlash korxonalari, shuningdek to’qimachilik korxonalari texnologik jarayonlarni tashkil qilish, xom ashyo va mahsulot sifatini aniqlash uchun mo’ljallangan aspoblar bilan etarli ta’minlangan. Mavjud “Paxtachilik asboblari” zavodi asosan paxta tozalash zavodlari uchun, paxta navini va tolasi sifatini aniqlash uchun asboblar ishlab chiqaradi.

O’zbekistonda instrumental asboblar ishlab chiqarish ham tashkil etilgan.Bu yo’nalish mahsulotlari ham hamdo’stlikning ko’pgina rayonlarga jo’natiladi. Bu yo’nalishdagi yirik korxonalari Toshkent instrumental va abraziv zavodlaridir.

Respublikada og’ir mashinasozlik sanoatiga mansub bir qator korxonalar mavjud. Toshkentdagi “Ko’targich”, “Kompressor”, Chirchiqdagi O’zbekiston kimyo ma

shinasozligi, Namangandagi mashinasozlik zavodlari kimyo va neftni qayta ishlash sanoatlari uchun mashina va uskunalar ishlab chiqaradi. Shuningdek , Toskent eskvator, teplovoz tuzatish zavodi, avtomobil tuzatish zavodlari, Samarqand liftsozlik, xolodil’nik, Toshkent va Farg’ona gaz aparatlari zavodlari va boshqa mashinasozlik hamda metalsozllik korxonalari ham ishlab turibdi.

O’zbekistonda keyingi yillarda mazkur majmuning ilmiy-texnika taraqqiyoti hosilasi bo’lgan aniq va murakkab mashinasozligi sohasi tobora rivojlanmoqda. Muhimi shundaki, bu yo’nalish istiqbolihamdir.Toshkentdagi elektrotexnika, “Mikond”, “Zenid” zavodlari murakkab elektrotexnika, elektroni-ka, telemexanika, vositalari ishlab chiqaradi.So’ngi yillarda ishga tushirilgan “Algoritm” birlashmasi eng takominlashgan elektron-hisoblash majmualari ishlab chiqarmoqda.[13]

Mashinasozlik tarmoqlarining bundan keying taraqqiyoti asosan xorijiy mamlakatlar hamkorligida va ilg’or ishlab chiqarish texnologiyasi asosida olib boriladi. Hozirdayoq shu yo’l bilan qurilgan ayrim korxonalar, jumladan, Toshkentdagi birmarta ishlatiladigan shiprislar (Ispaniya hamkorligida), o’quv kompyuterlari (Bolgariya hamkorligida ), telivizior va vidiomagnitofon (Xitoy va Janubiy Koreya hamkorlikda) va boshqalar mahsulot berila boshladi (2-jadval).

Koreya Respublikasi, norasmiy nomlari: Janubiy Koreya, Koreya (hangul: 대한민국, hanja: 大韓民國, tɛː.han.min.ɡuk̚), tinglang (yordam·maʼlumot)) Sharqiy Osiyoda, Koreys yarimorolida joylashgan mamlakatdir. Shimoldan Koreya Xalq Demokratik Respublikasi bilan chegaradosh.

2- jadval

Respublika mashinasozligida yangi mahsulotlar ishlab chiqarilisining o’sishi

Mustaqilrespublikamizningmustaqilliginisaqlashdavamustaxkam-lashdamashinasozliksanoatinirivojlantirishningahamiyatibeqiyosdir. Uningahamiyatishubilanbelgilanadi-ki, mashinasozlikxalqxo`jaliginingbarchatarmoqlaridamehnatniyengillashtirish, mehnatunumdorliginioshirish, ishlabchiqarishjarayoninimehanizatsiyalashtirishvaavtomatlashtirish, samaradorliginiko’rsatishgaxizmatqiladi (2-chizma). Shuninguchunhammamlakatlarvarayonlariqtisodiyotining, umumanxalqxo`jaliginingtaraqqiyotdarajasimashinasozlikningrivojlanishdarajasigaqarabbelgilanadi.Agardunyomashinasozliksanoatiishlabchiqarishganazartashlaydiganbo`lsakbungaaminbo`lamiz.1999 yili butun dunyo sanoat ishlab chiqarishining 36-38%i mashinasozlik sanoati tarmoqlari hissasiga to`g`ri kelgan.[6]

AQSHda 1999 yili ishlab chiqarilgan mashinasozlik mahsuloti butun qayta ishlovchi sanoatning 36%ini tashkil etgan, eksportning esa 48%i mashinasozlik mahsulotlariga xizmat qiladi.Yaponiyada esa qayta ishlovchi sanoatning 37%i, eksportning esa 64%i mashinasozlik mahsulotlariga to`g`ri kelgan.

Yuqoridagimisollardanmamlakatlariqtisodiyotiniqaydarajadarivojlanganliginio`shamamlakatlardagimashinasozliksanoatiningrivojlanganligidarajasigaqarabbilbolishimizmumkin2005 yildaO`zbekistondabutunsanoatishlabchiqarishning 13,8%imashinasozlikhissasigato`g`rikeldi. Umuman O`zbekistonda ko`p tarmoqli mashinasozlik kompleksi shakllangandir. Uning tarkibida 300 dan ortiq korxonalar bo`lib, ulardan 70 tasi yirik mashinasozlik zavodlaridir. Butun sanoatda band bo`lganlarning 30% dan ortiqrogi mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoatiga to`g`ri keladi. Faqat mashinasozlik tarmoqlariga esa butun sanoat tarmoqlarida band bo`lganlarning 17,4%i to`g`ri keladi.

Respublikaning zamonaviy mashinasozlik sanoati ma`lum ilmiy-tehnik quvvatlar bilan ifodalanadi. Hozirgi vaqtda 14 ta davlat konstruktorlik valoyixa-lash-tehnologik byurolarida paxtachilik va paxta tozalash sanoati, bog`dorchilik, pillachilik, irrigatsiya va xalq xo`jaligining boshqa tarmoqlarini mehanizat-siyalashtirish uchun yangi mashinalar, asboblar, apparatlar ishlab chiqarish ustida ish olib borilmoqda. Yana shu narsani ta`kidlash joizki mashinasozlikni rivojlanishi O`zbekiston uchun kattaijtimoiyahamiyatgahamega. 

Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.

Mashinasozlik korxonalarining joylashishiga quyidagilar ta’sir korsatadi.

Mashinasozlik sanoati tarmoqlarini joylashish xususiyatlari. Mashinasozlik sanoati korxonalari ko`p mehnat, ko`p material, ko`p elektr energiya, ko`p fond talab qiluvchi xususiyatlariga ko`ra joylashadi. Undan tashqari O`zbekistonda mashinasozlik sanoatining rivojlanishi, joylanishi, tarkibining o`zgarishida urush davri va urushdan keyingi davr o`ziga hos bir bosqich bo`lib qoldi.

Ular asosan Toshkent, Samarqand, Andijon, Buxoro va boshqa shunga o`xshash keltirilgan korxonalarni tezlik bilan ko`rib, ishga tushirib yuborish uchun qulay imkoniyatlarga ega bo`lgan shaharlarlarda to`plandi.Urush tugagach, evakuatsiya qilingan korxonalarning ayrimlari qaytadan ko`chirib ketildi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning assortimenti o`zgardi, shunga qaramay, bu davrda mashinasozlikda ro`y bergan o`zgarishlar tarmoqning urushdan keyingi taraqqiyotga o`z ijobiy ta`sirini ko`rsatdi.

Urushdan keyingi davrlarda O`zbekiston mashinasozligi ko`p tarmoqli sohaga aylandi. Uning taraqqiyoti tehnik darajasining yuqori ko`tarilishi, mehnat unumdorligining oshishi, konsentratsiya va ixtisoslashuvni chuqurlashuvi yo`lidan bordi.

Shunday qilib, yuqoridagi omillardan kelib chiqqan holda respublika mashinasozlik tarmoqlarini joylashishi xususiyatlariga ko`ra bir-biridan farq qiluvchi 5 guruhga bo`lamiz :

Birinchiguruhganisbatankammehnat, elektroenergiya, fondtalabqiluvchi, ayniqsako`pmaterialtalabqiluvchimashinasozliktarmoqlarikiradi. Ularga tog`-ruda, tog`-shaxta mashinasozligi, transport, hamda ayrim elektrotehnika sanoati tarmoqlari kiradi. Bu sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar nisbatan kasb tanlanishi va tehnik darajasining nisbatan yuqori emasligi bilan ifodalanadi.

Ikkinchi guruh tarmoqlariga yetarli darajada ko`p metall va elektr-energiya talab qiluvchi va kam miqdorda fond talab qiluvchi tarmoqlar kiradi. Bularga ko`tarma-transport mashinasozligi, ayrim tog`-ruda va tog`-shaxta mashinasozlik tarmoqlari va boshqalar kiradi. Bu tarmoqlarning joylashishida boshqa omillar bilan bir qatorda metallurgiya bazalariga (xom-ashyo) yaqin bo`lishi hamda iste`molchilarga yaqin joylashishi omillari katta ahamiyatga egadir.

Metallurgiya (yun. metallurgeo -yerdan qazib chiqaraman) - rudalardan yoki tarkibida metall boʻlgan moddalardan metallar ajratib olish va metall qotishmalarga tegishli xossalar "berish" haqidagi fan; sanoat tarmogʻi.

Uchinchi guruh tarmoqlariga o`rtacha yoki yuqori mehnat va elektroener-giyasi talab qiluvchi, hamda o`rtacha fond va ko`p material talab qiluvchi mahsu-lotlarishlab chiqarish kiradi. Bu korxonlar kimyo sanoati uchun, qishloq-xo`jaligi va yo`l qurilishi uchun jixozlar ishlab chiqaruvchi mashinasozliklar kiradi. Bu tarmoqlar asosan iste`mol rayonlarida to`plangandir.

To`rtinchi guruh tarmoqlariga avtomobil sanoati, transportsozlik, stanoksozlik sanoatlari, hamda yengil va oziq-ovqat sanoat uchun uskunalar ishlab chiqarish kiradi. Bu tarmoqlar o`rtacha mehnat, fond talab qilish, kam va o`rtacha elektr-energiya talabligi hamda kam material talabligi bilan ajralib turadi. Bunday korxonalarni respublikamiz sharoitida o`rta va kichik shaharlarda, mashinasozlik sanoatining boshqa tarmoqlari va malakali kadrlar to`plangan markazlarda joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Qolaversa energiya bilan yuqori darajada ta`minlanganligi bu tarmoqlarni joylashtirishda yetarli darajada ro`l o`ynaydi.

Beshinchi guruh mashinasozlik sanoati tarmoqlariga ko`p mehnat talab qiluvchi yoki nisbatan kam material hamda ko`p elektr energiya talab qiluvchi tarmoqlar kiradi. Bularga asbobsozlik, radiotehnika, hamda elektrotehnika sanoa-tining ayrim tarmoqlarini, kompyuterlar ishlab chiqarish vaboshqalarni misol keltirishimiz mumkin.Bu belgilar ushbu tarmoqlar korxonalarini yuqori malakali kadrlar tayyorlanadigan va to`plangan, yuqori tehnika madaniyatiga yerishilgan, ilmiy-tajriba va ilmiy-tadqiqot institutlari joylashgan rayonlarda joylashtirish maqsadga muvofiq ekanligini ko`rsatadi.Sanab o`tilgan guruhlar mashinasozlik korxonalarini hududiy tashkil etishni baholashda ishlab chiqarishni tashkil etishning tarkib topgan shakllari ham katta ahamiyatga ega.

Taxlillardan shu narsa ma`lumki traktorsozlik, qishloq xo`jalik mashinasozligi, to`qimachilik mashinasozligi, kimyo mashinasozligi tarmoqlari tayyorlov, qayta ishlov va yigiruv sehlari mavjud bo`lgan tulik siklli universal-kompleks korxonalarda ishlab chiqariladi.Ishlab chiqarishni tashkil qilishning bunday shakli yirik mashinasozlik markazlari doirasi chegaralangan, yuqori malakali kadrlar yetarli bo`lmagan rayonlarda yahshi samara beradi.

Samara (1936-91-yillarda Kuybishev "Куйбышев") - Samara (rus. Самара) Rossiya Federatsiyasidagi shahar, Samara viloyati markazi. Volga daryosining chap sohilidagi port shahar. Volgaga Samara daryosi quyilgan joyda joylashgan.

Bunday sharoitda mashinasozlik korxonalari ayrim detallar ishlab chiqarishga yoki mahsulotlarning ayrim qismlarini ishlab chiqarishga va hokazolarga ixtisoslashadilar. Masalan, Asaka shahrida Janubiy Koreyaning DEU firmasi bilan hamkorlikda qurilgan avtomobil ishlab chiqaruvchi korxonani misol keltirishimiz mumkin. Bu zavodning o`zida avtomobilning barcha qismlarini ishlab chiqarish mumkin emas, avtomobilning ayrim detallari va qismlarini O`zbekistondagi ko`pgina mashinasozlik zavodlari yetqazib beradi va bosh korxonada yig`ib tayyor mahsulot holida ishlab chiqarilmoqda.Mashinasozlik tarmoqlarining hududiy joylashishi. Respublikamiz iqtisodiy rayonlarini mashinasozlik sanoati korxonalari bilan ta`minlanganligi, rivojlanish darajasi, joylashish xususiyatlariga ko`ra 3 guruhga bo`lamiz.

Birinchi guruhga Toshkent iqtisodiy rayoni kiradi. Bu iqtisodiy rayon mashinasozlik sanoatining yuqori darajada rivojlanganligi va ko`p tarmoqliligi bilan xarakterlanadi. Bu yerda mashinasozlik sanoatining 20 dan ortiq tarmog`i to`plangan bo`lib, ularda butun respublikada ishlab chiqarilgan mashinasozlik mahsulotining 82%i ishlab chiqariladi. Qolaversa mashinasozlikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 68%i ixtisoslashgan mashinasozlik tarmoqlari hissasiga to`g`ri keladi. Bu iqtisodiy rayonda mashinasozlik sanoatini rivojlantirish uchun ilmiy-tadqiqot va ilmiy-tehnik baza yetarli bo`lishi bilan bir qatorda, yuqori malakali kadrlar ham to`plangandir. Asosiy mashinasozlik korxonalari ko`p mehnat talabliligi hamda yetarli darajada yuqori madaniyatli ishlab chiqarishlilik bilan xarakterlanadi. Toshkent iqtisodiy rayonini chegaralovchi asosiy omil atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish omilidir. Xususan bu narsani Toshkentda sanoat korxonalari qurilishini izchillik bilan tartibga solib turilishi bilan tushuntirish mumkin.

Shu nuqtai nazardan shahardagi mavjud korxonalarning o`z ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish va mahsulot ishlab chiqarishni ekstensiv omillar hisobiga oshirish chegaralangandir. Shuning uchun Toshkent iqtisodiy rayonida joylashgan yirik korxonalarning oldidagi asosiy vazifalardan biri shu korxonaning sexlari va filiallarini ayrim rayonlarda va kichik shaharlarda joylashtirishdan iborat.Hozircha Toshkentda mashinasozlik ishlab chiqarishi yuqori darajada konsentratsiyalashgan bo`lib, bular hissasiga mashinasozlik mahsulotining 70% dan ortiqrog’i to’g’ri keladi. Bu o`z navbatida respublika hududidagi tengsizlikni chuqurlashtiradi va shu bilan birga barcha ushbu regionda mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirish sur`ati va mashtabi bilan bog`liq holdagi qator muammolarni keltirib chiqaradi.

Ikkinchi guruhga Farg`ona, Samarqand, Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari kiradi. Bularga respublika mashinasozlik ishlab chiqarishning 5% dan 12% gacha bo`lgan qismi to`g`ri keladi. Bu guruhda eng rivojlangan mashinasozlik tarmoqlari ko`tarma transport mashinasozligi, elektrotehnika sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati uchun mashinalar ishlab chiqarish hisoblanadi.

Bu tarmoqlar hissasiga umumrespublika mahsulot ishlab chiqarishning 20%i to`g`ri keladi. Ammo bu rayonlarda ixtisoslashgan tarmoqlarning hammasi umumrespublika mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishning atiga 1% ni tashkil etadi.Bu guruhga kiruvchi iqtisodiy rayonlarda mashinasozlik sanoatini rivojlanish xususiyatlarini baholar ekanmiz ular orasidagi muhim farqlarni ko`ramiz. Agar Farg`ona iqtisodiy rayoni uchun kelajakda mavjud mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarishni intensivlashtirish, ixtisosligini chuqurlashtirish asosiy yo`l bo`lsa, Samarqand, Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari uchun esa yangi mashinasozlik tarmoqlarini shakllantirish, tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Xususan Qashqadaryoda hozirgi vaqtda elektrotehnika sanoati nixoyatda kuchsiz rivojlangan. Samarqand viloyatida yetarli ixtisoslashgan mashinasozlik tarmoqlari ko`tarma transport va asbobsozlik hisoblanadi, dastgoxsozlik asbobsozlik, yo`l qurilish mashinasozligi, elektrotehnika esa deyarli rivojlanmagan.

Bu yerda mashinasozlik korxonalarini joylash-tirishning eng muhim xal qiluvchi omili mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik va aholi zichligi. Bu rayonlarda ko`p mehnat talab qiluvchi mashinasozlik tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish nafaqat iqtisodiy balki juda katta ijtimoiy ahamiyatga ega.

Amudaryo - Oʻrta Osiyo hududidagi eng uzun daryo. Yunonlar Oks deb ataganlar. Mahalliy xalq orasida daryo Jayhun nomi bilan mashhur. Daryo uzunligi 2400 km, daryo deltasi 534 739 km². Amudaryo hozirgi Tojikistonning Pomir togʻi etaklaridagi Panj va Vaxsh daryolarining birlashuvidan boshlanib Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Turkmaniston hududlaridan oʻtadi va tobora qurib borayotgan Orol dengiziga quyiladi.

Bu guruh iqtisodiy rayonlar o`zlaridagi mavjud o`rta va kichik shaharlar hamda mehnat resurslari rezervlari hisobiga mashinasozlik tarmoqlarini tezlikbilan rivojlantirish mumkin.Hozirgi vaqtgacha respublikamizda dehqonchilik sanoat majmuini rivojlantirish mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirishga, uning tarmoqlarini shakllantirishiga bevosita ta`sir etib keladi, kelajakda ham bu holat o`z kuchini saqlab koladi.

O`zbekistonda mashinasozlik tarmoqlarini hududiy joylashishi shakllanishi va rivojlanishida 1975-1999 yillarda ma`lum o`zgarishlar bo`ldiki, buni avval mashinasozlik korxonalari bo`lmagan viloyatlarda mashinasozlik tarmoqlarini shakllanishida qurishimiz mumkin. Xususan, Qoraqalpog`iston respublikasida, Qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida qator mashinasozlik tarmoqlari vujudga keltirildi.

Xorazm, Qadimgi Xorazm - Turon va Eron mintaqalari oraligʻida joylashgan tarixiy oʻlka va qadimgi davlat. Xorazm hududi qadimda Amudaryo adoqlaridan janubga tomon Murgʻob va Tajan daryolarining yuqori oqimlarigacha choʻzilgan.

Mashinasozlik sanoatini hududiy tashkil etish va uning samaradorligini oshirish xalq xo`jaligining ushbu tarmoq mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishning eng muhim yo`llaridan biridir. Shu munosabat bilan hozirgi vaqtda mashinasozlik sanoati oldidagi eng muhim vazifalardan biri Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo, Surxondaryo iqtisodiy rayonlarida yangi mashinasozlik tarmoqlarini shakllantirish va takomillashtirish hamda chorvachilik, vinochilik, bog`dorchilik, sabzavotchilik uchun mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishdan iborat.

Chorvachilik - qishloq xoʻjaligining asosiy tarmoklaridan biri. Ch. mahsulotlari yetishtirish uchun chorva mollarini boqish va urchitish bilan shugʻullanadi; aholini ish hayvonlari (ot, hoʻkiz, tuya, bugʻu), oziqovqat mahsulotlari (sut, qatiq, goʻsht, yogʻ, tuxum va boshqalar), yengil sanoatni xom ashyo (jun, teri, moʻyna va h.k.)

Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida mashinasozlik sanoatini rivojlantirish muammolari va istiqbollari. O`zbekistonning mustaqilligi sharoitida qolaversa bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida xalq xo`jaligining barcha jabxalarida vujudga kelgani singari mashinasozlik sanoati soxasida ham ma`lum imkoniyatlar yuzaga kelishi bilan bir qatorda bir qancha muammolar ham vujudga kelmoqda. Sobiq Ittifoq davrida respublikamizda tashkil etilgan qator mashinasozlik zavodlari sobiq “qardosh” respublikalardagi zavod va korxonalar bilan chambarchas bog`langan edi. Zavodlarimiz uchun zarur bo`lgan xom ashyo resurslari asosan o`sha respublikalardagi zavodlardan yoki xom ashyo bazalaridan keltirilar edi.
Sobiq Ittifoqning tarqab ketishi, respublikalararo iqtisodiy aloqalarning keskin ravishda uzilib qolishi natijasida respublikamizdagi ayrim mashinasozlik zavodlarida ahvol tang holatga kelib qoldi. Masalan, Andijon shahridagi “Nitron”, “Elapparat”, “Kommunar”, Asaka shahridagi “Lampa” ishlab chiqarish zavodi, Marhamatdagi “Elektroapparat” zavodi va hokazolar.

Bu korxonalarda ishlab chiqarish 50% atrofida qisqargan, ayrimlari deyarli yopilish arafasida turibdi.Undan tashqari O`zbekiston mashinasozligida hozirgi davrda ham sobiq SSSR doirasidagi barcha qondiruvchi tarmoqlar salmoqli qismini tashkil etadi. O`zbekiston hozirgi vaqtda paxtachilik uchun mashinalar ishlab chiqaradigan va shu tarmoqni mashina va asbob uskunalar bilan ta`minlaydilan respublika bo`lib qolmoqda. Mashinasozlik kompleksida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotlarining 1/5 qismi traktorsozlik va qishloq xo`jalik mashinasozligi hissasiga to`g`ri keladi, hamda barcha ishlovchilarning 18 % i shu sohada mehnat qiladi.

Tarmoqda mahsulot ishlab chiqarish xajmi 1996 yilda 1980 yilga nisbatan 28 % ga o`sgan edi. Bundan keyin ham bu o`sish davom etadi.Bu borada AQSHning “Keys” kompaniyasi bilan hamkorlik qilish yaxshi samara bermoqda.

Respublikamiz mashinasozlik korxonalarining ish faoliyatini, uning mashina, asbob uskunalar bilan ta`minlash darajasini tahlil qilish natijasida shunday ahvol ko`zga tashlanadiki, keyingi 10 yil ichida, ya`ni 1988-1998 yillar davomida asosiy ishlab chiqarish fondlari 2,1 barobar ko`paygan. Bu bir tomondan yomon emas. Ammo asosiy fondlarning juda ko`p qismi jismoniy va ma`naviy jihatlardan eskirgan, chidamliligi va ishonchliligi jihatidang fan-tehnika taraqqiyotining hozirgi zamon talablariga javob bera olmaydi. Tarmoq ixtiyoridagi ishlab chiqarish, moddiy va mehnat resurslarining xaddan tashqari oshiqligi, ulardan samarali foydalanishdagi kamchiliklar va hal qilinishi kerak bo`lgan muammolarning juda ko`pligi o`rtasida ziddiyatlar borligi ko`zga tashlanadi. Yetishtirayotgan mahsulotning xajmi va sifati xalq xo`jaligi talabini to`la qondirmayapti.

Respublikaimizdagi mashinasozlik korxonalarining imkoniyatlarini hisob-ga olgan holda sanoati rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalanish mumkin.Hozircha bizda to`laqonli ishlab chiqarish vositalari bozori vujudga kelgani yo`q. Shu sababli AQSH, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda qo`llaniladigan lizing to`rini bizda qo`llash mumkin.

Germaniya (nem. Deutschland), Germaniya Federativ Respublikasi (nem. Bundesrepublik Deutschland) - Markaziy Yevropadagi davlat. Shimoliy Boltiq dengizlari sohilida joylashadi. Maydoni 357 ming km2. Aholisi 81,084 million kishi (30. Sentyabr 2014)

Sanoat korxonalari moddiy-texnika bazasini texnik yangilash jarayon-larining jadallashtirilishi va zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi respublikadagi mashinasozlik tarmog‘i korxonalarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini barqaror o‘sishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib berdi. 2013 yilning yanvar-may oylarida mashinasozlik tarmog‘i korxonalari tomonidan 4051,2 mlrd. so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilib, bu o‘tgan yilning tegishli davriga nisbatan 124,1%ni tashkil qildi.

Hisobot davrida o‘tgan yil ko‘rsatkichlarini 12,0%ga o‘sishiga erishilgan holda, 96889 dona avtomobillar ishlab chiqarildi, shu jumladan yuk tashish avtomobillarini  ishlab chiqarish 2,0 martaga, avtobuslar – 1,9 martaga, maxsus avtomobillar – 24,1%ga, yengil avtomobillar ishlab chiqarish – 11,1%ga o‘sdi.

Shu bilan bir qatorda, avtomobil dvigatellari 267,8 martaga va akkumlyatorlar 18,6%ga ishlab chiqarish hajmi ham oshdi.

Yirik sanoat korxonalari tomonidan, 2012 yilning yanvar-may oylariga nisbatan, traktor pritseplari 3,9martaga, g‘alla o‘rib-yig‘adigan mashinalar 2,1marta, boronalar 1,9marta, traktorlar 1,7marta ko’p qishloq xo‘jalik texnikalarini ishlab chiqarish hajmi oshirildi.

Shuningdek, elektrotexnika mahsulotlarining ogohlantirish va himoya kabellari 2,5 martaga, maishiy o‘tkazgichlar 2,5 martaga, o‘rnatiluvchi o‘tkazgichlar 38,3%ga, qobiqli simlar 29,5%ga, kuchli quvvat kabellari 6,1%ga, radioto‘lqinli kabellar va o‘tkazgichlar 3,8%ga ishlab chiqarish hajmining o‘tgan yil ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori bo‘lishiga erishildi.