O’zbekistonmashinasozligi

Mashinasozlik korxonalarining joylashishiga quyidagilar ta’sir korsatadi.

Mashinasozlik sanoati tarmoqlarini joylashish xususiyatlari. Mashinasozlik sanoati korxonalari ko`p mehnat, ko`p material, ko`p elektr energiya, ko`p fond talab qiluvchi xususiyatlariga ko`ra joylashadi. Undan tashqari O`zbekistonda mashinasozlik sanoatining rivojlanishi, joylanishi, tarkibining o`zgarishida urush davri va urushdan keyingi davr o`ziga hos bir bosqich bo`lib qoldi.

Ular asosan Toshkent, Samarqand, Andijon, Buxoro va boshqa shunga o`xshash keltirilgan korxonalarni tezlik bilan ko`rib, ishga tushirib yuborish uchun qulay imkoniyatlarga ega bo`lgan shaharlarlarda to`plandi.Urush tugagach, evakuatsiya qilingan korxonalarning ayrimlari qaytadan ko`chirib ketildi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning assortimenti o`zgardi, shunga qaramay, bu davrda mashinasozlikda ro`y bergan o`zgarishlar tarmoqning urushdan keyingi taraqqiyotga o`z ijobiy ta`sirini ko`rsatdi.

Urushdan keyingi davrlarda O`zbekiston mashinasozligi ko`p tarmoqli sohaga aylandi. Uning taraqqiyoti tehnik darajasining yuqori ko`tarilishi, mehnat unumdorligining oshishi, konsentratsiya va ixtisoslashuvni chuqurlashuvi yo`lidan bordi.

Shunday qilib, yuqoridagi omillardan kelib chiqqan holda respublika mashinasozlik tarmoqlarini joylashishi xususiyatlariga ko`ra bir-biridan farq qiluvchi 5 guruhga bo`lamiz :

Birinchiguruhganisbatankammehnat, elektroenergiya, fondtalabqiluvchi, ayniqsako`pmaterialtalabqiluvchimashinasozliktarmoqlarikiradi. Ularga tog`-ruda, tog`-shaxta mashinasozligi, transport, hamda ayrim elektrotehnika sanoati tarmoqlari kiradi. Bu sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar nisbatan kasb tanlanishi va tehnik darajasining nisbatan yuqori emasligi bilan ifodalanadi.

Ikkinchi guruh tarmoqlariga yetarli darajada ko`p metall va elektr-energiya talab qiluvchi va kam miqdorda fond talab qiluvchi tarmoqlar kiradi. Bularga ko`tarma-transport mashinasozligi, ayrim tog`-ruda va tog`-shaxta mashinasozlik tarmoqlari va boshqalar kiradi. Bu tarmoqlarning joylashishida boshqa omillar bilan bir qatorda metallurgiya bazalariga (xom-ashyo) yaqin bo`lishi hamda iste`molchilarga yaqin joylashishi omillari katta ahamiyatga egadir. O`zbekiston sharoitida bunday korxonalarni joylashtirishda o`zining metallurgiya bazasi yetarli emasligi sababli asosan iste`molchilarni hisobga olib joylashtirilgan.

Uchinchi guruh tarmoqlariga o`rtacha yoki yuqori mehnat va elektroener-giyasi talab qiluvchi, hamda o`rtacha fond va ko`p material talab qiluvchi mahsu-lotlarishlab chiqarish kiradi. Bu korxonlar kimyo sanoati uchun, qishloq-xo`jaligi va yo`l qurilishi uchun jixozlar ishlab chiqaruvchi mashinasozliklar kiradi. Bu tarmoqlar asosan iste`mol rayonlarida to`plangandir.

To`rtinchi guruh tarmoqlariga avtomobil sanoati, transportsozlik, stanoksozlik sanoatlari, hamda yengil va oziq-ovqat sanoat uchun uskunalar ishlab chiqarish kiradi. Bu tarmoqlar o`rtacha mehnat, fond talab qilish, kam va o`rtacha elektr-energiya talabligi hamda kam material talabligi bilan ajralib turadi. Bunday korxonalarni respublikamiz sharoitida o`rta va kichik shaharlarda, mashinasozlik sanoatining boshqa tarmoqlari va malakali kadrlar to`plangan markazlarda joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Qolaversa energiya bilan yuqori darajada ta`minlanganligi bu tarmoqlarni joylashtirishda yetarli darajada ro`l o`ynaydi.

Beshinchi guruh mashinasozlik sanoati tarmoqlariga ko`p mehnat talab qiluvchi yoki nisbatan kam material hamda ko`p elektr energiya talab qiluvchi tarmoqlar kiradi. Bularga asbobsozlik, radiotehnika, hamda elektrotehnika sanoa-tining ayrim tarmoqlarini, kompyuterlar ishlab chiqarish vaboshqalarni misol keltirishimiz mumkin.Bu belgilar ushbu tarmoqlar korxonalarini yuqori malakali kadrlar tayyorlanadigan va to`plangan, yuqori tehnika madaniyatiga yerishilgan, ilmiy-tajriba va ilmiy-tadqiqot institutlari joylashgan rayonlarda joylashtirish maqsadga muvofiq ekanligini ko`rsatadi.Sanab o`tilgan guruhlar mashinasozlik korxonalarini hududiy tashkil etishni baholashda ishlab chiqarishni tashkil etishning tarkib topgan shakllari ham katta ahamiyatga ega.

Taxlillardan shu narsa ma`lumki traktorsozlik, qishloq xo`jalik mashinasozligi, to`qimachilik mashinasozligi, kimyo mashinasozligi tarmoqlari tayyorlov, qayta ishlov va yigiruv sehlari mavjud bo`lgan tulik siklli universal-kompleks korxonalarda ishlab chiqariladi.Ishlab chiqarishni tashkil qilishning bunday shakli yirik mashinasozlik markazlari doirasi chegaralangan, yuqori malakali kadrlar yetarli bo`lmagan rayonlarda yahshi samara beradi. Lekin hozirgi vaqtda ishlab chiqarishni bunday tashkil qilish shukunning talablariga javob bera olmayapti.Shu munosabat bilan yirik mashinasozlik korxonalarining filiallarini tashkil qilish va ularni kichik shaharlarda, rayon markazlarida, shahar tipidagi posyolkalarda va yirik qishloqlarda joylashtirish eng oqilona yo`llardan biri hisoblanadi (2-rasm).

Bunday sharoitda mashinasozlik korxonalari ayrim detallar ishlab chiqarishga yoki mahsulotlarning ayrim qismlarini ishlab chiqarishga va hokazolarga ixtisoslashadilar. Masalan, Asaka shahrida Janubiy Koreyaning DEU firmasi bilan hamkorlikda qurilgan avtomobil ishlab chiqaruvchi korxonani misol keltirishimiz mumkin. Bu zavodning o`zida avtomobilning barcha qismlarini ishlab chiqarish mumkin emas, avtomobilning ayrim detallari va qismlarini O`zbekistondagi ko`pgina mashinasozlik zavodlari yetqazib beradi va bosh korxonada yig`ib tayyor mahsulot holida ishlab chiqarilmoqda.Mashinasozlik tarmoqlarining hududiy joylashishi. Respublikamiz iqtisodiy rayonlarini mashinasozlik sanoati korxonalari bilan ta`minlanganligi, rivojlanish darajasi, joylashish xususiyatlariga ko`ra 3 guruhga bo`lamiz.

Birinchi guruhga Toshkent iqtisodiy rayoni kiradi. Bu iqtisodiy rayon mashinasozlik sanoatining yuqori darajada rivojlanganligi va ko`p tarmoqliligi bilan xarakterlanadi. Bu yerda mashinasozlik sanoatining 20 dan ortiq tarmog`i to`plangan bo`lib, ularda butun respublikada ishlab chiqarilgan mashinasozlik mahsulotining 82%i ishlab chiqariladi. Qolaversa mashinasozlikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 68%i ixtisoslashgan mashinasozlik tarmoqlari hissasiga to`g`ri keladi. Bu iqtisodiy rayonda mashinasozlik sanoatini rivojlantirish uchun ilmiy-tadqiqot va ilmiy-tehnik baza yetarli bo`lishi bilan bir qatorda, yuqori malakali kadrlar ham to`plangandir. Asosiy mashinasozlik korxonalari ko`p mehnat talabliligi hamda yetarli darajada yuqori madaniyatli ishlab chiqarishlilik bilan xarakterlanadi. Toshkent iqtisodiy rayonini chegaralovchi asosiy omil atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish omilidir. Xususan bu narsani Toshkentda sanoat korxonalari qurilishini izchillik bilan tartibga solib turilishi bilan tushuntirish mumkin.

Shu nuqtai nazardan shahardagi mavjud korxonalarning o`z ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish va mahsulot ishlab chiqarishni ekstensiv omillar hisobiga oshirish chegaralangandir. Shuning uchun Toshkent iqtisodiy rayonida joylashgan yirik korxonalarning oldidagi asosiy vazifalardan biri shu korxonaning sexlari va filiallarini ayrim rayonlarda va kichik shaharlarda joylashtirishdan iborat.Hozircha Toshkentda mashinasozlik ishlab chiqarishi yuqori darajada konsentratsiyalashgan bo`lib, bular hissasiga mashinasozlik mahsulotining 70% dan ortiqrog’i to’g’ri keladi. Bu o`z navbatida respublika hududidagi tengsizlikni chuqurlashtiradi va shu bilan birga barcha ushbu regionda mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirish sur`ati va mashtabi bilan bog`liq holdagi qator muammolarni keltirib chiqaradi.

Ikkinchi guruhga Farg`ona, Samarqand, Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari kiradi. Bularga respublika mashinasozlik ishlab chiqarishning 5% dan 12% gacha bo`lgan qismi to`g`ri keladi. Bu guruhda eng rivojlangan mashinasozlik tarmoqlari ko`tarma transport mashinasozligi, elektrotehnika sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati uchun mashinalar ishlab chiqarish hisoblanadi.

Bu tarmoqlar hissasiga umumrespublika mahsulot ishlab chiqarishning 20%i to`g`ri keladi. Ammo bu rayonlarda ixtisoslashgan tarmoqlarning hammasi umumrespublika mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishning atiga 1% ni tashkil etadi.Bu guruhga kiruvchi iqtisodiy rayonlarda mashinasozlik sanoatini rivojlanish xususiyatlarini baholar ekanmiz ular orasidagi muhim farqlarni ko`ramiz. Agar Farg`ona iqtisodiy rayoni uchun kelajakda mavjud mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarishni intensivlashtirish, ixtisosligini chuqurlashtirish asosiy yo`l bo`lsa, Samarqand, Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari uchun esa yangi mashinasozlik tarmoqlarini shakllantirish, tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Xususan Qashqadaryoda hozirgi vaqtda elektrotehnika sanoati nixoyatda kuchsiz rivojlangan. Samarqand viloyatida yetarli ixtisoslashgan mashinasozlik tarmoqlari ko`tarma transport va asbobsozlik hisoblanadi, dastgoxsozlik asbobsozlik, yo`l qurilish mashinasozligi, elektrotehnika esa deyarli rivojlanmagan.

Bu yerda mashinasozlik korxonalarini joylash-tirishning eng muhim xal qiluvchi omili mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik va aholi zichligi. Bu rayonlarda ko`p mehnat talab qiluvchi mashinasozlik tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish nafaqat iqtisodiy balki juda katta ijtimoiy ahamiyatga ega.

Bu guruh iqtisodiy rayonlar o`zlaridagi mavjud o`rta va kichik shaharlar hamda mehnat resurslari rezervlari hisobiga mashinasozlik tarmoqlarini tezlikbilan rivojlantirish mumkin.Hozirgi vaqtgacha respublikamizda dehqonchilik sanoat majmuini rivojlantirish mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirishga, uning tarmoqlarini shakllantirishiga bevosita ta`sir etib keladi, kelajakda ham bu holat o`z kuchini saqlab koladi.

O`zbekistonda mashinasozlik tarmoqlarini hududiy joylashishi shakllanishi va rivojlanishida 1975-1999 yillarda ma`lum o`zgarishlar bo`ldiki, buni avval mashinasozlik korxonalari bo`lmagan viloyatlarda mashinasozlik tarmoqlarini shakllanishida qurishimiz mumkin. Xususan, Qoraqalpog`iston respublikasida, Qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida qator mashinasozlik tarmoqlari vujudga keltirildi. Agar 1975 yilda bu viloyatlarda mashinasozlik tarmoqlari bo`lmagan bo`lsa 1999 yilda mos ravishda 0,05%, 0,5%, 0,2% va 0,1%larni tashkil etadi.

Mashinasozlik sanoatini hududiy tashkil etish va uning samaradorligini oshirish xalq xo`jaligining ushbu tarmoq mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishning eng muhim yo`llaridan biridir. Shu munosabat bilan hozirgi vaqtda mashinasozlik sanoati oldidagi eng muhim vazifalardan biri Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo, Surxondaryo iqtisodiy rayonlarida yangi mashinasozlik tarmoqlarini shakllantirish va takomillashtirish hamda chorvachilik, vinochilik, bog`dorchilik, sabzavotchilik uchun mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishdan iborat. Bu ishlarni amalga oshirish sanab o`tilgan iqtisodiy rayonlarda mehnat resurslaridan oqilona foydalanish hamda maxalliy aholidan malakali mehnat resurslarini shakllantirish muammolarini hal qilar edi.

Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida mashinasozlik sanoatini rivojlantirish muammolari va istiqbollari. O`zbekistonning mustaqilligi sharoitida qolaversa bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida xalq xo`jaligining barcha jabxalarida vujudga kelgani singari mashinasozlik sanoati soxasida ham ma`lum imkoniyatlar yuzaga kelishi bilan bir qatorda bir qancha muammolar ham vujudga kelmoqda. Sobiq Ittifoq davrida respublikamizda tashkil etilgan qator mashinasozlik zavodlari sobiq “qardosh” respublikalardagi zavod va korxonalar bilan chambarchas bog`langan edi. Zavodlarimiz uchun zarur bo`lgan xom ashyo resurslari asosan o`sha respublikalardagi zavodlardan yoki xom ashyo bazalaridan keltirilar edi.
Sobiq Ittifoqning tarqab ketishi, respublikalararo iqtisodiy aloqalarning keskin ravishda uzilib qolishi natijasida respublikamizdagi ayrim mashinasozlik zavodlarida ahvol tang holatga kelib qoldi. Masalan, Andijon shahridagi “Nitron”, “Elapparat”, “Kommunar”, Asaka shahridagi “Lampa” ishlab chiqarish zavodi, Marhamatdagi “Elektroapparat” zavodi va hokazolar.

Bu korxonalarda ishlab chiqarish 50% atrofida qisqargan, ayrimlari deyarli yopilish arafasida turibdi.Undan tashqari O`zbekiston mashinasozligida hozirgi davrda ham sobiq SSSR doirasidagi barcha qondiruvchi tarmoqlar salmoqli qismini tashkil etadi. O`zbekiston hozirgi vaqtda paxtachilik uchun mashinalar ishlab chiqaradigan va shu tarmoqni mashina va asbob uskunalar bilan ta`minlaydilan respublika bo`lib qolmoqda. Mashinasozlik kompleksida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotlarining 1/5 qismi traktorsozlik va qishloq xo`jalik mashinasozligi hissasiga to`g`ri keladi, hamda barcha ishlovchilarning 18 % i shu sohada mehnat qiladi.

Tarmoqda mahsulot ishlab chiqarish xajmi 1996 yilda 1980 yilga nisbatan 28 % ga o`sgan edi. Bundan keyin ham bu o`sish davom etadi.Bu borada AQSHning “Keys” kompaniyasi bilan hamkorlik qilish yaxshi samara bermoqda.

Respublikamiz mashinasozlik korxonalarining ish faoliyatini, uning mashina, asbob uskunalar bilan ta`minlash darajasini tahlil qilish natijasida shunday ahvol ko`zga tashlanadiki, keyingi 10 yil ichida, ya`ni 1988-1998 yillar davomida asosiy ishlab chiqarish fondlari 2,1 barobar ko`paygan. Bu bir tomondan yomon emas. Ammo asosiy fondlarning juda ko`p qismi jismoniy va ma`naviy jihatlardan eskirgan, chidamliligi va ishonchliligi jihatidang fan-tehnika taraqqiyotining hozirgi zamon talablariga javob bera olmaydi. Tarmoq ixtiyoridagi ishlab chiqarish, moddiy va mehnat resurslarining xaddan tashqari oshiqligi, ulardan samarali foydalanishdagi kamchiliklar va hal qilinishi kerak bo`lgan muammolarning juda ko`pligi o`rtasida ziddiyatlar borligi ko`zga tashlanadi. Yetishtirayotgan mahsulotning xajmi va sifati xalq xo`jaligi talabini to`la qondirmayapti.

Respublikaimizdagi mashinasozlik korxonalarining imkoniyatlarini hisob-ga olgan holda sanoati rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalanish mumkin.Hozircha bizda to`laqonli ishlab chiqarish vositalari bozori vujudga kelgani yo`q. Shu sababli AQSH, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda qo`llaniladigan lizing to`rini bizda qo`llash mumkin. Buning uchun bizning korxonalarimizda bo`lgan, qayta ishlatilmayotgan asbob-uskunalar, dastgoxlar, mashinalar va mehanizmlar yetarli. Ular orasida chetdan keltirilganlari ham bor. Lizing ijaraning bir ko`rinishi bo`lib, mashina, asbob uskunalar, transport vositalarini foydalanishga topshirish bilan bog`langan munosabatlar shaklidir. Undan foydalanish mulkka egalik qilish huquqidan mahrum qiladi. Lizing shartnoma tuzishda 3 taraf ishtirok etadi: asbob ishlab chiqaruvchi korxona, ijaraga beruvchi (lizing kompaniyasi) va ijarachi (korxona, tashkilot). Ijara muddati tugagandan so`ng ijarachi olgan moddiy boyligini yo lizing kompaniyasiga qaytib beradi yo shartnoma muddatini cho`zadi yoki qolgan qiymati bo`yicha asbobni, mashinani sotib oladi. Bu esa ijarachini katta mablag` sarflab qimmatbaho tehnika sotib olishdan saqlaydi. Shunday qilinganda respublikamizning hozirgi moliyaviy jihatdan axvoli tang bo`lgan bir paytda o`zimizda bor bo`lgan ichki rezervlardan, resurslardan, imkoniyatlardan oqilona foydalanish bozor munosabatlariga o`tish jarayonida o`ziga xos madat bo`ladi. Yana shu narsani nazardan chetda qoldirmasligimiz kerakki, O`zbekiston mustaqillikka erishgach, har qanday davlat bilan, har qanday chet el korxonasi bilan bevosita iqtisodiy aloqalar qila olish huquqiga ega bo`ldi.Toshkent shahrida Yaponiya bilan hamkorlikda qurilgan murakkab mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi zavodning qurilishi, Asaka shahridagi avtomobil zavodining qurilishi va boshqalar hozirgi davrda O`zbekiston mashinasozlik sanoatida yangi davr boshlanganligini va uning taraqqiyoti uchun keng imkoniyatlar ochilganligidan dalolat beradi.Respublikada bundan keyin ko`p mehnat talab qiluvchi mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirish maqsadga muvofiq. Buni malakali kadrlar tayyorlash bilan parallel holda olib borish kerak.Har bir iqtisodiy rayonda shu rayon xo`jalik majmuini yaxshilovchi, ixtisosligini chuqurlashtiruvchi mashinasozlik tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirishga alohida e`tibor berish zarur.

Sanoat korxonalari moddiy-texnika bazasini texnik yangilash jarayon-larining jadallashtirilishi va zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi respublikadagi mashinasozlik tarmog‘i korxonalarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini barqaror o‘sishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib berdi. 2013 yilning yanvar-may oylarida mashinasozlik tarmog‘i korxonalari tomonidan 4051,2 mlrd. so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilib, bu o‘tgan yilning tegishli davriga nisbatan 124,1%ni tashkil qildi.

Hisobot davrida o‘tgan yil ko‘rsatkichlarini 12,0%ga o‘sishiga erishilgan holda, 96889 dona avtomobillar ishlab chiqarildi, shu jumladan yuk tashish avtomobillarini  ishlab chiqarish 2,0 martaga, avtobuslar – 1,9 martaga, maxsus avtomobillar – 24,1%ga, yengil avtomobillar ishlab chiqarish – 11,1%ga o‘sdi.

Shu bilan bir qatorda, avtomobil dvigatellari 267,8 martaga va akkumlyatorlar 18,6%ga ishlab chiqarish hajmi ham oshdi.

Yirik sanoat korxonalari tomonidan, 2012 yilning yanvar-may oylariga nisbatan, traktor pritseplari 3,9martaga, g‘alla o‘rib-yig‘adigan mashinalar 2,1marta, boronalar 1,9marta, traktorlar 1,7marta ko’p qishloq xo‘jalik texnikalarini ishlab chiqarish hajmi oshirildi.

Shuningdek, elektrotexnika mahsulotlarining ogohlantirish va himoya kabellari 2,5 martaga, maishiy o‘tkazgichlar 2,5 martaga, o‘rnatiluvchi o‘tkazgichlar 38,3%ga, qobiqli simlar 29,5%ga, kuchli quvvat kabellari 6,1%ga, radioto‘lqinli kabellar va o‘tkazgichlar 3,8%ga ishlab chiqarish hajmining o‘tgan yil ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori bo‘lishiga erishildi.