. O’zbekistonda mashinasozlik majmuining rivojlanish bosqichlari.
Mashinasozlik og’r sanoatning eng yirik va yetakchi tarmog’idir. Uning ahamiyati, avvalo, hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini xalq xo’jaliginining barcha tarmoqlarida joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalashtiris va avtomatlashtirish, maxsulot sifatini yaxshilash hamda ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ko’tarishda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham mamlakat va viloyatlar iqtisodiyotining umumiy taraqqiyot darajasi mashinasozlikningrivojlanish darajasi bilan belgilanadi.
O‘zbekistonda mashinasozlik sanoatining dastlabki korxonalari 20-asr boshlarida vujudga keldi. 20-asr boshida O‘zbekiston metalga ishlov berish sanoati asosan 14 ta kichik remont ustaxonalaridan iborat edi. Ularda asosan temir yo’l, paxta tozalash va yog‘ zavodlarining ta’mirlash ishlari bajarilardi. Yalpi sanoat maxsulot umumiy xajmidan og‘ir sanoat va metalga ishlov berish tarmog‘ining hissasi 1,3 %ni tashkil etgan. 1900 yilda Toshkentda tashkil etilgan metalga ishlov beruvchi bosh temiryo‘l ustaxonalari shu davrning yirik korxonalaridan edi.
O’zbekiston sharoitida mashinasozlik sanoatining rivojlanishi muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Zero, mashinasozlik malakali ish kuchini ko’p talab qilganidan uni aholisi va mehnat resuslari yuqori sur’atlar bilan o’sayotgan Respublikamizda rivojlantirish ayniqsa muhimdir.
Mashinasozlik sanoati O’zbekistonda asosan Sovet hokimiyati yillarida barpo etildi. Oktyabr’ to’ntarilishidan avval O’zbekistonning hozirgi hududida mashinasozlik va metallsozlik yettita kichik, yarim kustar holidagi ustaxonalardan iborat bo’lib, uninhg yalpi sanoat mahsulotidagi salmog’i 1913 yilda 1 % ni tashkil etgan edi. Eng katta sanoat korxonasi temiryo’l transporti mashina va uskunalarini ta’mirlash bilan shug’ullanardi.
Sovet hokimiyati yillarida respublikada mashinasozlik sanoati yuqori sur’atlar bilan rivojlantirildi. Masalan, 1940-1975 yillar orasida O’zbekistonda sanoat yalpi mahsuloti 13 marta ortgan bo’lsa, mashinasozlik sanoatida 587 marta o’sdi. O’ninchi besh yillikda (1976-1980) ham mashinasozlik ancha yuqori sura’tlar bilan rivojlantirildi. Butum sanoat mahsuloti ishlib chiqarish 35-38 % o’sgani holda, mashinasozlik mahsuloti 1.5 marta ko’paydi. 1980-1989 yillarda bu ko’rsatkichlar tegishli ravishda 46 % va65 % ni tashkil qildi.[4]
Umuman O’zbekiston mashinasozlik sanoati taraqqiyotini Vatan Urishiga bo’lgan davr, Vatan urushi davri va urushdan keying davrlarga bo’lish mumkin.
Vatan urushigacha bo’lgan davrda O’zbekiston mashinasozligi asosan mahalliy ehtiyojlarni qondirish uchunzarur bo’lgan mahsulotlar ishlab chiqarish vazifasini bajardi va mintaqa ahamiyatiga ega bo’lgan darajada rivojlandi. Ma’lumki, O’zbekistonga va boshqa paxtakor Respublikalarga bu davrda qishloq xo’jaligi, avvalo paxtachilik uchun mashinalar zarur edi. Shuning uchun ham bu davrda qurilgan mashinasozlik korxonalari asosan qishloq xo’jalik mashinalari ishlab chiqaruvchi, ularni ta’mirlovchi, shuningdek paxtani qayta ishlovchi sanoat uchun uskunalar ishlab beruvchi korxonalar edi. O’zbekiston mashinasozliginig dastlabki yirik korxonasi Toshkent qishloq xo’jalik mashinasozligi zavodi, Toshken tamirlash-mexanik zavodi, eskvator -ta’mirlash zavodi (hozirgi ekskvator zavodi),Samarqanddagi qishloq xo’jalik mashinalarini ta’mirlovchi “Dehqon” zavodi. Andijondagi paxta tozalash va to’qimachilik sanoatlari uchun uskunalar ishlab chiqaruvchi “Kommunar” zavodi va boshqa korxonalar qurilgan edi. Natijada O’zbekiston mashinasozligi sobiq Ittifoqdagi paxtakor Respublikalarni mashinalar bilan ta’minlay boshladi.
Vatan urushi davri O’zbekiston mashinasozligi taraqqiyotida alohida o’rin tutadi. Bu davrda Respublika mashinasozligining rivojlanish sur’atlari va darajasi, tarkibi hamda ixtisosi ancha o’zgardi.
Urushyillarda sobiq Ittifoqning g’arbiy nohiyalardan bir qancha mashina- sozlik ko’chirib keltirilib, O’zbekiston hududida joylashtirildi. Ko’chirib keltiril- gan korxonalar orasida aviatsiya zavodi, karbarund zavodi, “Pod’emnik” va abraziv zavodlari, “Krasniy Aksay” (O’zbekiston qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi), “Postel’mash” va boshqa zavodlar bor edi. Bu zavodlarning hammasi Toshkentda joylashtirildi, “Pastel’mash”ning filiyali Chirchiqda joylashtirildi.(Ho-zirgi Chirchiq qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi).Kimyo mashinasozligi zavo-di (hozirgi O’zbekiston kimyo mashinasozlik zavodi), “Krasniy dvigatel” zavodi Samarqandda joylashtirildi.
Mashinasozlikning turli sohalarga mansub bu korxonalar O’zbekiston mashinasozlik sanoatining tarkibi va ixtisosiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Urush yillarida respublika mashinasozligi asosan front ehtiyojlarini ta’minlab turdi.
Urushdan keyingi davrda O’zbekiston mashinasozligi ko’p tarmoqli sohaga aylandi.Bu davda respublikaning sobiq ittifoq miqyosidagi asosiy ixtisos sohasi-paxtachilik majmuyiga xizmat qiluvchi mashinasozlik tarmoqlari ko’proq taraqqiy etdi. Shuningdek, elektrotexnika, asbobsozlik, yo’l qurilishi, sanoat tarmoqlari uchun uskunalar ishlab chiqarish tez rivojlandi va O’zbekiston Mashinasozligining salmoqli sohalarga aylandi. Hozirgi Respublikada ilmiy ishlab chiqarish tez rivojlandi va O’zbekiston mashinasozliginig salmoqli sohalarga aylandi. Hozir Respublikada ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari bilan birga 276 ta yirik mashinasozlik va metallsozlik korxonalari ishlab turibdi. Bu korxonalarda O’zbekiston sanoat ishchilarning 28.1 % i ishlaydi.
O’zbekistonmashinasozliginigxalqaromiqyosidagio’rninipaxtachilikmajmuibilanbog’liqvaungaxizmatqiluvchitarmoqlarbelgilaydi. Respublikamashinasozligining 45-% ipaxtachilikmajmuibilanbog’liqdir(1-jadval).
Paxtachilikmajmuibilanbog’liqmashinasozliktarmoqlarihamuchguruhgabo’linadi: 1) paxtachilikmajmuinimexanizatsiyalashtirishgaxizmatqiladiganmashinavauskunalarishlabchiqarish (traktorsozlikvaqishloqxo’jalikmashinasozligi); 2) irigatsiya-melioratsiyamashinasozligi; 3) paxtaniqaytaishlashbilanbog’liqmashinasozliktarmoqlari (to’qimachilikmashinasozligi, paxtatozalashsanoativaboshqayengilhamdaoziq-ovqatsanoatlariuchunuskunalarishlabchiqarish).[5]
| 