asrlar davomida yozuvning paydo bo‘lishini o‘zi axborotni himoyalash sifatida e’tirof
etilar edi, chunki yozuvni hamma ham tushunmas edi.
Eramizdan oldingi XX asr.
Mesopatamiyada o‘tkazilgan qazilmalarvaqtida eng
qadimiy shifrlangan matnlar
topilgan.
Loydan
yasalgan
taxtachaga
qoziqchalar
bilan
yozilgan
matn
hunarmandlarning spool buyumlarini qoplash uchun tayyorlanadigan bo‘yoqning
retsepti bo‘lib, u tijorat siri hisoblangan. Qadimgi misrliklarning diniy yozuvlari va
tibbiyot retseptlari ham ma’lum.
Eramizdan oldingi IX asrning o‘rtalari.
Plutarx
bergan ma’lumotlariga ko‘ra, ana shu davrda shifrlovchi qurilma – skital, qo‘lla nilgan
bo‘lib, u o‘rin almashtirishlar orqali matnni shifrlash imkonini bergan. Matnni
shifrlashda so‘zlar biror diametrli silindrga (skitalga) o‘ralgan ensiz lentaga yozilgan.
Lenta yoyilganda unda ochiq matn harflarining o‘rinlari
almashtirilgan holati hosil
bo‘lgan. Bunda kalit sifatida silindrning diametri xizmat qilgan. Bunday matnni
shifrdan yechish usulini Aristotel taklif etgan. U lentani konusga o‘ragan va o‘qilishi
mumkin bo‘lgan so‘z yoki so‘zning bir qismini ko‘rsatuvchi joy silindrning diametri
deb hisoblagan.
Eramizning 56-yili.
Y.Sezar gallar bilan
urush vaqtida shirflashning
almashtirish turini qo‘llagan. Ochiq matn alfaviti ostiga sikl bo‘yicha (Sezarda uchta
pozitsiyaga) siljitish orqali shu alfavit yozilgan. Shifrlashda ochiq matndagi alfavitlar,
ya’ni yuqori qismda joylashgan harflar quyi qismdagi mos harflar bilan almashtirilgan.
Bu turdagi shifrlash Y.Sezargacha ma’lum bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin bunday shifrlash
usuli uning nomi bilan yuritiladi.
Murakkab
almashtirishlar
shifri
sifatida
yunonlar
shifri
–
«Polibiy
kvadrati»
sanaladi.
Alfavit
kvadrat
jadval
ko‘rinishida
tasvirlanadi.
Shifrlashda ochiq matn harfi jadvaldagi ikkita songa almashtirilgan –
mos tushuvchi
harfning
joylashgan
ustun
va
qator
raqamlariga.
Alfavitni
jadvalda ixtiyoriy tarzda joylashtirish va u orqali qisqa xabarni shifrlash
zamonaviy
qarashlar
nuqtai
nazari
bo‘yicha
ham
mustahkam
shifrlash
hisoblanadi.
Bu
g‘oya birinchi jahon urushida murakkab shifrlashlarda
amalga oshirilgan.
Zamonaviy
kriptografiya
axborot
xavfsizligining
konfedensiallik
,
butunlik
,
autentifikatsiya
va
tomonlarning
mualliflikni
inkor
etolmasliklari
muammolarini
hal
etuvchi
bilim
sohasi
hisoblanadi.
Konfedensiallikni
ta’minlash
deganda
axborot
bilan
tanishish
huquqi
bo‘lmagan shaxslardan bu axborotni himoyalash tushuniladi.
Mualliflikni
inkor
etolmaslikni
ta’minlash
bu
subektlar
tomonidan
amalga
oshirilgan
harakatlarni
tan
olmaslik
holati
mumkinligini
oldini
oladi.
Kriptografik
faoliyatning
tasnifi.
ko‘p
gina
kriptografik
himoya
usullarini
qo‘lla
shda
biror-bir
axborot
almashish
zaruriyati
vujudga
keladi.
Masalan,
axborot-telekommunikatsiya
tizimi
obektlarini
auditentifikatsiya
qilish
identifikatsiyalovchi
va
autentifikatsiyalovchi
axborotlar
almashinuvi
orqali
amalga
oshadi.
Umumiy
holda,
bunday
tizimlar
obektlari
(subektlari)ning
o‘zaro
munosabati
ma’lum
bir
kelishuvlar
(
protokollar
)ga
rioya
etilgan
holda
bo‘ladi.
Obekt
(subekt)larning
ma’lum
bir
maqsadga
erishish
uchun
ketma-ket
bajaradigan amalini formal jihatdan protokol deyish mumkin. qo‘yilgan
maqsad
protokolning
tuzilishini
va
qo‘lla
sh
xususiyatini
belgilaydi.
Kriptologiya
ikki
yo‘nalishdan:
kriptografiya
va
kriptotahlildan
iborat.
Kriptotahlil
kriptografiyaga
teskari
bo‘lib,
unda
kalitni
bilmasdan
turib
axborotni deshifrlash amalga oshiriladi.
