Variantlam i
iqtisodiy
baholashda
texnik
jarayonning
iqtisodiy
k o ’rsatkichlarga ta ’sirini (texnik rivojlanish 1
m
1
qoplovchi tog’ jinsini qazib
olishga harajatlami kamaytirishda ko’riladi) va ochish
ishlariga harajatlaming
bir hilligi (vaqt faktori) ham o ’rganish kerak.
V aqt faktorini sonli hisobga olinishi maqsadida turli harajatlar murakkab
foizlar bilan bitta baholash vaqtiga keltiriladi. Bitta baholash vaqtiga keltirilgan
harajatlar (kon ishlarining boshlanishi yoki oxiriga) diskontlangan deb ataladi.
H arajatlam i keltirish uchun har bir yilning mavjud harajatlarini (kelajakdagi
yoki o ’tgan) mos keluvchi keltirish koeffitsiyentiga ko’paytirish kerak.
Faqatgina
keltirilgandan
keyin
ochish
ishlariga
bo’lgan
harajatlar
taqqoslanadigan bo’ladi va ularni qo’shish mumkin bo’ladi. Diskontlangan
harajatlam i hisoblashda vaqt qadami bir yil qilib olinadi, ya’ni
nisbiy
hisoblaganda diskret turda harajatlar yil oxirida amalga oshiriladi. Kalendar
rejalaning texnik-iqtisodiy taqqoslashni amalga oshirishning qulayligi uchun
harajatlam i karyemi foydalanishga topshirish vaqtinigina diskont qilish kerak
(10-15yil) va faqatgina kelajakdagi harajatlami hisobga olish kerak.
O ’rganishlar shuni k o ’rsatadiki, nisbatan kechroq yillarda bo’sh tog’ jinslarining
maksimal qazib olinishi kalendar rejaning iqtisodiy ekanligiga katta ta’sir qiladi.
Kalendar rejada katta bo’sh tog’ jinslarini qazib olishning yil bo’yicha
o ’zgarishlarga ega b o ’lishi ochish ishlarini tashqil qilishning murakkabliklarini
keltirib chiqaradi. Qazib olishning eng yuqori nuqtalarida
uskunalar parkini va
ishchilar shtatini oshirish talab qilinadi, qazib olishning minimal davrida
ishchilar shtati va uskunalar parki qisman ishlatiladi.
Karyem ing ishlab chiqarish ishiga kotekisliklar ta’sirini yo’qotish va
kamaytirish maqsadida kalendar grafigini nazoratini (mumkin bo’lgan
chegaralarda) amalga oshirishi kerak. Akad. V.V.Rjevskiy kalendar grafiklami
nazorat qilishda quyidagilami bajarishni maslahat beradi.
1.
Asosiy uskunaning amortizastiyasiga mos keluvchi karyeming uncha katta
b o ’lmagan ishlash vaqtida (10-15yil) bo’sh tog’ jinslarining to ’g ’ri
grafigini va
279
bir qancha kattaliklar bilan qazib olinadigan tog’ jinslarining grafigiga (4-7%
yiliga) ega b o ’lish m aqsadga muvofiq.
2.
Karyem ing uzoq vaqt ishlashida (asosiy uskunaning ikki va undan ortiq
amortizastiya darvida) bir tekis b o ’lmagan pog’onasimon grafikka ega bo’lish
maqsadga muvofiq. B itta pog’onaning davom iyligi uskunaning am ortizastiya
vaqtiga mos b o ’lishi (10-15yil) yoki undan birqancha kam b o ’lishi kerak,
pog’onaning balandligi esa q o ’llaniladigan uskunaning unum dorligiga mos
b o ’lishi kerak (yoki bir qancha kichik b o ’lishi kerak).
Ochish ishlarining grafigini nazorat qilish karyem ing yuqori qism larini (bu
ochish ishlarini nisbatan oldinroq vaqtga k o ’chirish imkonini beradi) va karyer
maydonini bosqich bilan (bu ochish ishlarini yillab b o ’yicha
nazorat qilish
imkonini beradi) qazib olish bilan nisbatan kuchliroq (texnologiya talablaridan
ko ’proq) nazorat qilinadi. M isol uchun tik qiya qazilm ani bosqichlarga
bo ’lmasdan (rasm. 7.7) qazib olishda ochish ishlarining kalendar grafigi 1-
qiyalik bilan ko ’rsatiladi (rasm. 7.8), qazilmani ikkita bosqich bilan qazib
olishda esa (rasm. 7.7. birinchi bosqich ABVGDE) - 2-qiyalik bilan k o ’rsatiladi.
7.8-rasm.dan k o ’rinib turibdiki birinchi bosqichdagi qoplovchi tog’ jinsi
hajmining kam ayishida (rasm. 7.7, maydon A 'A B B )
ochish ishlarining
maksimal bajarilish hajmi nisbatan oldingi davrdan (f,yil) kechroq vaqtga
k o ’chdi (f2yil).
Karyerda shuningdek ochish ishlarining kalendar grafigini nazorat qilishning
boshqa usullari ham q o ’llaniladi.
Ochish ishlarining ratsional rejimini tanlash bir nechta variantlami
taqqoslash bilan am alga oshiriladi.
280
7 .7 -ra sm .. T ik q iy a kon u y u m la rin i qazib olishda d a rv la rg a b o ’lm asd an (a) va ikkita
b o sq ic h g a b o ’lish b ila n (b) b o ’sh tog’ jin sla rin i qazib
olish dinam ikasi
7 .8 -rasm .. O c h ish ish la rin in g k a le n d a r grafigi:
1 - karyer m aydonini bosqichlarga bo’lmasdan qazib olishda; 2 - karyer maydonini ikkita
bosqichga b o ’lish bilan qazib olish
281
8 . B O B . KONLARNI OCHIQ USULDA QAZIB OLISH TIZIM LA R I VA
K OM PLEKS MEXANIZATSIYALASH T A R K IB I.
8 .1 .
UMUM IY MA’LUM OTLAR
