Qazib olingan maydonlarga bevosita tashlash bilan qo 'llaniladigan
texnologik majmualar.
Qoplovchi to g ’ jinsini m exanik kurak bilan tashlashda
(rasm. 8.7) m exanik kurak foydali qazilm a plasti ustiga joylashadi va ochuvchi
pog’onani butun balandligiga qazib oladi. Ochuvchi zaboyning siljishi bilan
foydali qazilm ani qazib olish amalga oshiriladi.
8 .7 -ra sm . Q o p lo v ch i to g ’ jin sin i ichki a g ’d a r m a g a m e x a n ik k u r a k la r b ilan ta s h la sh
sx em asi
310
Texnologik majmualami hisoblash pog’onaning ma’lum balandligida
ekskavatom ing ishchi o ’lchamlarini aniqlash yoki ekskavatoming m a’lum
o ’lchamlarida pog’onaning balandligini aniqlashga asoslangan. Shu o’rinda
hisoblashda qoplovchi tog’ jinsi va ag’darma zaxodkai hajmi tengligiga e ’tibor
qaratiladi.
lm ochuvchi zaxodkagato’g ’ri keladigan tog’ jinsi hajmi (
jw
! ):
K = Ahykp
(8 .4 )
Bunda,
A -
ochuvchi zaxodkaning kengligi, m;
hy-
pog’ona balandligi, m;
kp
-
ag ’darmadagi tog’ jinsining maydalanish koeffitsiyenti.
lm ag’darma zaxodkaiga to ’g ’ri keladigan tog’ jinsi hajmi (jw’ ):
Vn = AH0- 0 , 25 A2 tg/30
(8 .5 )
Bunda,
H0 -
ag ’darma balandligi, m;
p0
- ag’darmaning qiyalik burchagi, daraja.
V.
=
К
b o ’lganligi sababli:
Ahjk,
= AH0
-0 ,2 5
Bundan pog’ona balandligi (m)
hy = (H 0-0,25AtgP0 ) / k p
( 8 .6 )
Ekskavatoming kerakli b o ’shatish radiusi:
Rp =c + mctgau+ d + H^ctgJ30
(8 .7 )
Bunda, s - ekskavator harakati o ’qidan qazib olish pog’onasining yuqori
nuqtasigacha bo’lgan masofa, m;
m-
foydali qazilma plasti qalinligi, m;
a„- qazib olish pog’onasining qiyalik burchagi, daraja;
d -
qazib olish pog’onasining pastki qismidan ag’darmalagacha bo’lgan
masofa, m.
A g’darmaning mumkin bo’lgan balandligi (m):
H0 ={Rp - c - d - m c t g a , ) t g P (
8.8)
311
U nda (8.6) form ula quyidagi k o ’rinishda b o ’ladi:
hy = [ R, - ( c + d + m c tg a .+ 0 2 5 A )\l(K rctgP0)
^ ^
Qoplovchi to g ’ jinsini draglayn bilan qayta tashlashda draglayn ochuvchi
pog’onaning ustida o ’m atiladi (rasm. 8.8). Draglaynning kerakli b o ’shatish
radiusi (m) quyidagi form ula bilan aniqlanadi:
Rr = b + hyctgat
+
a
+
mclgau + d + H 0ctgfi0
(g jQ )
Bunda, b -d ra g la y n harakati o ’qidan ochuvchi pog’onaning yuqori
qism igacha b o ’lgan m asofa, m;
a - qazib olish p o g 'o n asid a g i b e rm a kengligi, m.
Ag’d a rm a n in g b alan d lig i (m ) quyidagi form ula bilan an iqlanadi:
н »
= [ л „
-(b + a + d + mctga,ctgccs)\ltgf3a
^ ^
Ochuvchi pog’onaning mum kin bo’lgan balandligi (m) quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
hy
= [ Л „ - ( b +
a+ J + m ctga
„ + A 0 .2 5 )] / (
KpctgP0
+
ctgaB
)
( g ] 2 )
8 .8 -rasm . Q o p lo v ch i t o g ’ jin sin i d ra g la y n y o rd a m id a ichki a g ’d a r m a g a q a y ta ta s h la sh
sxem asi:
a - draglaynni p o g ’o n a ustiga o ’m atish d a, b - draglaynni oraliq gorizontga o ’m atishda
312
D raglaynning parametrlaridan yaxshi foydalanish va ochuvchi pog’onaning
balandligini oshirishga draglaynni oraliq gorizontga o ’rnatilganda erishiladi
(rasm. 8.8). Bunday holatda yuqori ochish nimpog’onasining balandligi
draglayn bo'shatish balandligining 0.6-0.7 qismini tashkil qiladi. Pog’onaning
mumkin bo ’lgan balandligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Лу = [ Л , - (b + a + d +
mctgau +
A 0.25) + \ „ c tg
aB
] / (
KpctgP0 + ctga
B)
^ j 3 ^
Bunda, ^ * • yuqori ochuvchi nimpog’onaning balandligi, m.
Qoplovchi to g ' jinsini qazib olingan maydonga qayta tashlash bo ’yicha
texnologik majmualar.
Qayta tashlashda bitta ekskavator bitta pog’onani qazib
oladi va qoplovchi tog’ jinsini o ’sha ekskavator qazib olingan maydonga
joylashtiradi (rasm. 8.9). Bunda qisman yoki to’liq holda foydali qazilmaning
qoplanishi am alga oshadi. Ikkinchi ekskavator (draglayn) ag’darmaning
tekislangan maydoniga o ’matiladi va qoplovchi tog’ jinsini ag’darmaga qayta
ekskavastiya qiladi va shu bilan foydali qazilma yuzasini ochadi. Qayta
ekskavastiyalashda ishlaming ketma-ket bajarilishida draglayn shuningdek
ochuvchi p o g ’onani ham qazib olishi mumkin. Ba’zi hollarda qoplovchi tog’
jinsini qism an qayta ekskavastiya qilish ag’darma oldida joylashtirilgan
draglayn bilan ham amalga oshirilishi mumkin (rasm. 8.9). Draglaynning
bunday o ’m atilishi birinchi marta Raychixin qo’ng’ir ko’mir konida
q o ’llanilgan. Bunday draglaynning o ’matilishida draglayn bir qism qoplovchi
to g ’ jinsini o ’ziga maydon hosil qilish uchun ag’darma yoniga joylashtirda va
qolgan qism ini esa yuqori yaruslarga joylashtiradi. Draglayn ishchi maydondan
harakatlanishi bilan orqaga harakatlanishi oqibatida erdagi qoplovchi tog’ jinsini
yuqori yaruslarga qayta ekskavastiya qiladi va shu bilan foydali qazilmani
ochadi.
Q ayta ekskavastiya qilinadigan tog’ jinsining hajmi ^ bir turdagi uskunadan
foydalanishda qazib olish pog’onasining oshishi bilan oshib boradi. Majmuaning
unumdorligi qayta ekskavastiya qilingan tog’ jinsi hajmi bilan aniqlanadi. Qayta
ekskavastiya qilinadigan tog’ jinsining hajmi ochish zaxodkai chegarasidagi
313
у
qoplovchi to g ’ jinsining hajmiga " b o ’lgan nisbati qayta ekskavastiyalash
koeffitsiyenti deb ataladi, ya’ni:
^ - W A > (8. i 4)
Р»
4
S,
8 .9 -ra s m .. Q o p lo v c h i to g ’ jin sin i ich k i a g ’d a r m a la r g a q a y ta e k s k a v a stiy a q ilish sxem asi:
a - m exanik kuraklar va draglaynlardan foydalangan holda; b - draglaynni a g ’darm a oldiga
joylashtirishda
Asosan qayta ekskavastiyalash koeffitsiyenti birdan oshmaydi. Lekin
qoplovchi tog’ jinsini ko ’p marta qayta ekskavastiya qilishda ekskavastiya
koeffitsiyenti
birdan
oshishi
mumkin.
Iqtisodiy
asoslangan
qayta
ekskavastiyalash koeffitsiyenti quyidagi form ula bilan aniqlanadi:
■
Q - Q
(8.15)
k.<.-
Q
Bunda, r - 1 kub.metr qoplovchi to g ’ jinsini ichki ag’darmalarga ketadigan
harajatlar, rubl;
С
6-
1 kub.m etr qoplovchi to g ’ jinsini bevosita ag ’darmaga tashlashga
ketadigan harajatlar, rubl;
С
1 kub.m etr qoplovchi to g ’ jinsini qayta ekskavastiyalashga ketadigan
harajatlar, rubl.
Rotorli ekskavatorlar va konsolli ag 'darma hosil qilgichlar bilan bo 'Igan
texnologik majmualar
(rotor-ag’darma m ajm ualari) qalinligi 50m gacha (ba’zida
314
65m gacha) b o ’lgan gorizontal (yotish burchagi 4-5°) va yotgan quriq iqlimli
shariotlarda yumshoq va zich tog’ jinslarini qazib olishda qo’llaniladi. Konsol
ag’darm a hosil qilgichlardan foydalanishning kerakli holatlari quyidagilar: katta
miqdordagi foydali qazilma zaxiralari, yer ostining va plast ustining uncha
o ’zgarm agan gipsometriyasi (uskunaning ishida kerakli qiyalikni ta’minlashi
uchun), rejadagi karyer konturining bir tekisdagi yuzasi (ishlar frontining
uzunligining birdan o ’zgarishini oldini olish imkonini beruvchi), yaxshi
tekshirilgan va karyer maydonining yaxshi quritilganligi. Konsol ag’darma hosil
qilgich qazib olish pog’onasining ustida yoki ag’darma yonida o ’matiladi.
A g’darm a hosil qilgichda qoplovchi tog’ jinsi bevosita ekskavator yoki qayta
yuklagichdan kelib tushadi.
Konsolli ag’darma hosil qilgichlar bilan texnologik majmualami hisoblash
qazib olish tizimlarining aniq parametrlarida ag’darma hosil qilgichning
o ’lchamlarini aniqlash yoki ag’darma hosil qilgichning aniq o ’lchamlarida
kerakli mumkin bo ’lgan qoplovchi tog’ jinsi pog’onasini aniqlashga asoslangan.
Bu masalalami ishlashda qoplovchi tog’ jinsi zaxodkai hajmi front uzunligi
birligiga ag ’darma kirigichining maksimal hajmidan oshmasligi kerak. Hisoblar
oddiy b o ’lgan va karyer maydonining nisbatan qiyin uchastkalari uchun
o ’tkaziladi. A g’darm a hosil qilgichning oxirgi ko’rinishli turi texnik-iqtisodiy
hisoblar asosida tanlanadi.
A g ’darm a hosil qilgichning ag’darma kosolining chiqish uzunligi (m)
quyidagi formula bilan aniqlanadi (rasm. 8. 10):
Ap+ mctga„ + П + H^ctgP^
^
Bunda, ^ '- k o n s o l ostidagi foydali qazilma zaxiralari chizig’i kengligi, m;
P - transport chizig’ining kenligi, m.
A g’darm a hosil qilgich bazasining kengligi:
| 