Shpallaming tashqi uchidan yuqori nimpog’onaning yuqori qismigacha bo lgan
masofa lm dan kam b o ’lmasligi kerak. Pastki nimpog’onaning balandligi uning
turg’unligiga k o ’ra qabul qilinadi.
A g’darma zaxodkaining kengligi (yo’llama qayta yotqizish qadami)
buldozeming unumdorligi, qoplovchi tog’
jinsi hajmi, poezdning foydali
massasi, ag’darmadagi y o ’llaming rivoelanish sxemasi va ag darma yo llaming
ko’chirilishga bo ’lgan harajatlar bilan aniqlanadi. Ag darma zaxodkaini 30-70m
qilib qabul qilish iqtisodiy m a’qul. Ag’darma oxiri berkligining ratsional
uzunligi 1.2-1.5 km oralig’ida b o ’ladi.
Buldozerli ag ’darma hosil qilishning yon, frontal va kombinatsiyalashgan
sxemalari mavjud (rasm. 5.7). Yon sxemada tog’ jinsini yotqizish buldozeming
diagonal o ’tishlari bilan amalga oshiriladi. Bo’shatish
frontining uzunligi
lokomotiv tarkibning uzunligiga va undan oshiqroqqa teng. Bu sxema
oxiri
berklikni hosil qilish va yuqori nimpog’onaga tog’ jinsi joylashtirish uchun
qo’llaniladi. Frontal sxemada tog’ jinsi qisqa masofa bo’yicha tashiladi
(ag’darma normali va fronti bo’yicha). Bitta yoki bir necha buldozerlar ishlashi
mumkin. Bu sxema pastki nimpog’onaga tog’ jinsi tashlashda qo’llaniladi.
Kombinatsiyalashgan sxemada tog’ jinsi kamida ikkita buldozer bilan tashiladi,
ulaming texnologik xususiyatlari chegaralangan. Birinchi buldozer burulish
lemexi bilan tog’ jinsini uyumdan oraliq masofaga uncha katta bo’lmagan
uzoqlikka
tashiydi, bunda u lokomotivtarkiblar bo’shatilishi uchun va
burulmaydigan lemexli buldozer uchun ish sharoitini yaratadi. Ikkinchi buldozer
qisqa masofa bo ’yicha tog’ jinsini pog’ona qiyaligiga ko’chiradi. Sxema katta
unumdorlikka ega va pastki nimpog’onaga tog’ jinsi joylashtirish uchun
qo’llaniladi.
Buldozerli ag’darma hosil qilishning qulayligi bu yo’llaming qayta tashlash
qadamining buldozer chiziqli o ’lchamlariga bog’liq emasligi, ag’darma oxiri
berkligining yuqori qabul qilish xususiyati, uncha katta bo’lmagan kapital va
ekspluatastion harajatlar. Kamchiliklari - buldozeming ish unumdorligi iqlimiy
sharoitlarga va tashish masofasiga bog’liqligi (jadv. 5.2), shuningdek
203
tashlanadigan to g ’ jinsi turiga, buldozeming yurish qism ining katta m iqyosda
edirilishi va qim m at yoqilg’ining katta sarfi.
Bultdozerli a g ’darm a hosil qilish usulini ag ’darm a balandligi 20m dan
yuqori b o ’lgan hollarda va yaxshi maydalangan
yumshoq va yarim qoyasimon
tog’ jinslarini a g ’darm alashda qo’llash m a’qul. Buldozerli ag ’darm a hosil
qilishning unum dorligi shuningdek 350-500 kVt kuchga ega buldozerlami
qo llaganda oshadi. Huddi shunday ish sharoitlarida buldozerlam ing o ’miga
(yoqi ular bilan birga) a g ’darma ishlarida yuklagichlardan ham unumli
foydalanish mumkin.
f
1
f
I I I M I I I I I I I !
пНйШшДмпм
i
*
I
j
«
A
Ф
1
l l i i l l l l l l l l l l i l l l ! i i i i i i ! i i i ! i i i i l i ! i i i m i f f l i l
A
1
Сн]Т1'ИП1ЗДЗ|/
5 .7 -rasm .. T e m ir y o ’l tr a n s p o r tid a b u ld o zerli a g ’d a r m a hosil q ilish n in g tex n o lo g ik
sx e m a la ri:
a - yon tom onli; b - frontal; v - aralash.
204
T og’ jin sin i
tashish
m asofasi, m
Buldozerning
alm ashinuvli
unum dorligi,
m
3
Tog’
jinsini
tashish
masofasi,
m
Buldozerning
alm ashinuvli
unum dorligi,
m
3
D-271
D-275
D-385
D-271
D-275
D-385
10
700
1060
2100
25
270
400
810
15
565
880
1730
30
190
290
570
20
395
590
1180
5 .4 . A VTOM OBIL TRAN SPORTI QO'LLANILGANDA AG’DARMA HOSIL
QILISH
Qoplovchi tog’ jinsini avtosamosvallar bilan ag’darmalarga
tashishda
buldozerli ag ’darma hosil qilish qo’llaniladi. A g’darma hosil qilish jarayoni o ’z
ichiga avtosamosvallar bilan tog’ jinsini pog’onaning yuqori qismiga
b o ’shatiladi va qiyalik bo ’ylash siljitishni, yer yuzasini tekislash va avtomobil
y o ’llarini saqlash va tuzatish ishlarini oladi.
A g ’darmani to ’ldirish maydonli yoki pereferiya bo’yicha amalga oshiriladi.
Birinchi holatda avtosamosvallar ish fronti bo’yicha qiyalikka qarab (turg’un
ag’darmalarda) yoki qiyalikka 3-5m qolgan holatda bo’shatiladi. Keyin tog’ jinsi
buldozer bilan qiyalikka qarab siljitiladi. Buldozerli ag’darma hosil qilish bu
holda rejada rivojlanadi. Maydonli ag’darma hosil qilishda avtosamosvallar
ag’darma yuzasi bo ’ylab bo’shatiladi. A g’darmaning yuzasi buldozerlar bilan
tekislanadi va tekislagichlar bilan zichlanadi.
Shundan keyin yangi qatlam
tashlanadi. Bu holatda buldozerli ag’darma hosil qilish vertikal bo’yicha
rivojlanadi. Iqtisodiy tomondan arzonroq usul bu pereferiya usuli, bunda
tekislash va y o ’l ishlari kamroq bo’ladi. Maydonli usul kam hollarda ishlatiladi
(asosan kam turg’un yumshoq tog’ jinslarini ag’darmalashda).
Pereferiya
usulida xavfsizlik
uchun yuqori ag’darma pog’onasida
avtosam osvallaming orqa g ’ildiraklari uchun yog’och yoki metall ustunlar
205
qo ’yiladi (ba’zida uning o ’m iga balandligi 0.5-0.8m va kengligi 2-2.5m b o ’lgan
val tashlanadi).
В undan tashqari buldozerli ag’darmaning yuzasi ag ’darm a markaziga qarab
4-5° qiyalikka ega b o ’lishi mumkin.
Buldozerli ag ’darmaning tekis maydondagi balandligi tog’
jinsining
turg’unligi va fizik-texnik xususiyatlari bilan aniqlanadi. Qoyasimon tog’
jinslari uchun bu k o ’rsatkich 30-35m, qum to g ’ jinslari uchun 15-20m, gilsimon
tog’ jinslari uchun 10-15m.
T o g ’li karyerlarda buldozerli ag’darm alam ing balandligi 150m va undan
yuqori b o ’lishi mumkin. Bunday ag ’darm a balandligida ishchi tarkibning
xavfsiz ishlashi uchun maxsus tadbirlar bajariladi.
Buldozerli a g ’darm a asosan b o ’shatish frontiga teng b o ’lgan uchta
m aydondan iborat (rasm. 5.8). Birinchi m aydonda b o ’shatish, ikkinchida -
tekislash ishlari, uchinchida esa — zaxira. K on ishlarining rivojlanishi bilan
m aydonlam ing vazifasi o ’zgarishi mumkin.
A g ’darm aga kerakli b o ’lgan maydon
(
m
1)
quyidagi
formula bilan
aniqlanadi:
s „= v .k pj ( H X )
