a„m
=40° deb qabul qilamiz, qazib olish pog’onasi uchun в„я =20
jw
,
ochuvchi po-onalar uchun
* .. = 7,6
м
va (6,14) formula bo’yicha tashqi
joylashgan umumiy kapital transheyalar qurilish hajmini aniqlaymiz:
= £
| 2о
^
) +^
д
а
=, а з ш -
*" 0,361, 2
3tg40°)
2 u.036
2 0.036
261
7-B O B . KARYERNING KON ISH LA R I REJIMI
7 .1 . UMUM IY M A 'LU M O TLA R
Akademik V.V.Rjevskiy aniqlashiga k o ’ra, kon ishlari rejimi bu - proekt
tomonidan o ’m atilgan rejaviy xavfsizlik va karyem ing ishlash vaqtida konni
qazib olishning iqtisodiy unumdorligida vaqt ichida ochish va qazib olish
ishlarining bajarilishi davomiyligi.
Shunday qilib, kon ishlari rejimi tom onidan karyem ing ishlashi muayyan
davrida qazib olish kerak b o ’lgan qazilm a va qoplovchi tog’ jinsi hajmi
aniqlanadi (asosan yil). Joriy foydali qazilm a va qoplovchi tog’ jinsi nisbati
bilan joriy qoplovchi tog’ jinsi kattaligi v a karyem ing kon massasi bo ’yicha
unumdorligi aniqlanadi. Hatto doimiy foydali qazilm a qazib olish hajmida
(belgilangan rejaga ko’ra) karyeming kon massasi b o ’yicha unumdorligi yillik
qoplovchi tog’ jin si hajmi o ’zgarishi bilan o ’zgam vchan kattalik hisoblanadi.
Joriy qazib olinadigan qoplovchi to g ’ jin si hajmi dinamikasi quyidagi
faktorlar bilan aniqlanadi: ishlar frontining borishi bilan qoplovchi tog’ jinsi va
foydali
qazilm a
qalinligi
o ’zgarishi,
karyer
konturida turli
geologik
buzilishlam ing mavjudligi, foydali qazilm aning bir tekisda joylashmaganligi va
boshqalar.
Foydali qazilm a konlarini ochiq usulda qazib olish iqtisodiy natijalari oxir
oqibat foydali qazilm aning tannarhiga bog’liq b o ’ladi, uning asosida qoplovchi
to g ’ jinsi joriy koeffitsiyenti yotadi. Shu sababli foydali qazilma va qoplovchi
to g ’ jinsini qazib olish dinamikasi haqida m a’lumotlar kon ishlarinin
rejalashtirish (foydali qazilmani qazib olish b o ’yicha rejani bajarishga
qaratilgan), kon v a transport uskunasining kerakli soni, ishchi resurslami
aniqlash uchun kerak.K aryem ing kon ishlarining rejimi belgilangan hisoblanadi,
agarda uning oxirgi konturlari, gorizontlarda birlamchi front ishlari holati
(kesuvchi transheyaning holati), kon ishlarining rivojlanish yo’nalishi, foydali
qazilm a va qoplovchi tog’ jinsi b o ’yicha unum dorlik o ’matilgan b o ’lsa.
Karyerda kon ishlari rejimini o ’m atish uchun uning asosiy ko ’rsatkichlari (yillar
262
b o ’yicha qazib olinadigan foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi) xususiyatlari
bir k o ’rinishli b o ’ladi. Gorizontlarda birlamchi front ishlarining joylashuvini
(kesuvchi transheya) va ulaming yo’nalishlarini o ’zgartirib, karyeming
mavjudlik davrida turli qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma qazib olish
hajm ida kon ishlari dinamikasi o’zgarishini ko’rish mumkin. Qabul qilingan kon
ishlari rejimi variantlarini tahlil qilib va ulaming texnik - iqtisodiy baholashni
bajarib, ulardan nisbatan mos va konni ochiq usulda qazib olishning nisbatan
iqtisodiy tomondan foydalisini tanlab olish mumkin.
Kon ishlari rejimi bir tekis va bir temismas bo’lishi mumkin. Karyeming
uzoq vaqt foydalanilishida (20yil va undan yuqori) nisbatan iqtisodiy tomondan
foydali b o ’lib qoplovchi tog’ jinsi qazib olishning doimiy o’sib borishi bilan
boradigan bir tekismas kon rejimi ma’qul, bunda qoplovchi tog’ jinsining
minimal hajmi konning foydalanilishining birinchi davriga to’g ’ri keladi, foydali
qazilmaning joriy koeffitsiyenti doim oshib boradi. Bunaqa rejim halq
ho ’jaligining rivojlanishining umumiy talablariga ham mos keladi.
Karyerdagi kon ishlarining rejimi grafik yoki jadval ko’rinishida bo’lishi
mumkin. Karyerdagi kon ishlari rejimining ko’rinishida asosan grafik
ko ’rinishdan foydalaniladi.
Kon ishlari rejimi grafigini tuzishning nazariy asoslari va karyerlar uchun
ulam ing o ’rganishning usullari foydali qazilmalaming turli yotish holatiga ko’ra
50-yillarda akad. V.V.Rjevskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Kon ishlarining
rejimini o ’rganish ulaming foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsini qazib
olishning grafigini tuzish bilan yakunlanadi. Bu grafikni qurish ikkida bosqichda
am alga oshiriladi. Birinchi bosqichda karyeming geometrik tahlil usulidan
foydalangan holda belgilangan chegaralarda foydali qazilma va qoplovchi tog’
jinsi qazib olinishi grafigi tuziladi. Ikkinchi bosqichda shu grafik asosida kon
ishlari rejimi kalendar rejasi tuziladi.
Karyer maydonining geometrik tahlil usuli kerakli aniqlik bilan nafaqat bir
darv ichida, balki ulam ing o ’zgarish dinamikasini karyer ishlari (foydali qazilma
va qoplovchi tog’ jinsi hajmi, ishlar frontining uzunligi, qoplovchi tog’ jinsi
263
koeffitsiyenti va boshqa) ko’rsatkichlari bo ’yicha aniqlash imkonini beradi.
K aiyer ishlarining k o ’rsatkichlarini k o ’rsatuvchi grafik faqatgina k o ’riladigan
kon ishlari variantiga mos keladi va uning o ’zgarishida boshqacha k o ’rinishga
ega b o ’ladi.
7 .2 .
Q A Z IB OLINADIGAN QOPLOVCHI T O G ' JIN SI VA FOYDALI
QAZILM ALAR H AJM INING GORIZONTAL VA N ISH A B KON UYUMLARI
UCHUN GRAFIGI
Karyer m aydonini geometrik tahlil qilish uchun va kon ishlari rejimining
kalendar rejasini tuzish uchun geologik asos bo ’lib karyerning chegaralari
tushurilgan va foydali qazilma va qoplovchi to g ’ jinsi qalinligi izogipslari
mavjud (m asshtab 1:2000, 1:5000, 1:10000) karyer maydonining yuzasi rejasi
(rasm. 7.1) xizm at qiladi. Karyer maydoni yuzasi rejasini geometrik tahlilga
tayyorlash quyidagilar bilan bajariladi.
1.
Ishlar frontining birinchi holati rejaga tushuriladi (nol holat).
2.
Ishlar
frontining
nol
holatiga
parallel
holda
(frontning
parallel
harakatlanish holatida) karyer maydonini bosqichlarga b o ’luvchi (birinchi
bosqich ishlar frontining nol darajasi va 1-holatida, ikkinchi bosqich - 1 va P
holatlari orasida, uchinchi bosqich — 2-3 — holatlar orasida) ishlar frontining
keyingi holallari tushuriladi (rasm. 7.1, I, II, III va boshqa holatlar). Keyingi
frontier holati orasidagi son 5-6 (foydali qazilm a va qoplovchi tog’ jinsi
qalinligining chegaralangan holatida) va
10-15
(ulam ing qalinligining
chegaralanm agan holatida) ga teng qilib qabul qilinadi. Ishlar fronti orasidagi
masofani teng qilib qabul qilish m a’qul (keyingi hisoblam i osonlashtirish
uchun), lekin talab qilinmaydi. Asosan bu masofalar 200-400m oralig’ida qabul
qilinadi.
264
| 