9-Mavzu: Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash: O’zbekiston

195 
9-Mavzu: Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash: O’zbekiston 
tajribasi. 
Ma’ruza rejasi
1.
Ekstremizm, aqidaparastlik va mutaassiblikning mazmun-mohiyati. 
2.
Terrorizm tushunchasi va uning asosiy belgilari. 
3.
Islom niqobidagi ekstremizmning g’oyaviy ildizlari. 
4.
Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslari. 
Tayanch tushunchalar: 
Ekstremizm, diniy ekstremizm, fundamentalizm, mutaassiblik, aqidaparastlik, 
terror, terrorizm, xalqaro terrorizm, firqalar.
1-
Masala bayoni. Ekstremizm, aqidaparastlik va mutaassiblikning 
mazmun-mohiyati. 
Diniy ekstremizm va terrorizm kabi hodisalarning ildizlari 
uzoq tarixga borib taqalsa-da, ular hech qachon ijtimoiy barqarorlik va taraqqiyot 
uchun bugungidek tahdid solmagan. Zero, hozirda diniy ekstremizm va terrorizm 
global xarakterga ega bo’lib, dunyoning barcha mamlakatlari hamda mintaqalariga 
birdek xavf solmoqda. Shunday ekan, uning oldini olish va unga qarshi kurashish 
insoniyatning istiqboliga daxldor masalaga aylandi. 
Ekstremizm (lotincha – «aql bovar qilmas darajada», «haddan oshish» “keskin”) 
jamiyatda qabul qilingan qonun-qoidalarga zid radikal qarashlar va harakatlarni 
anglatadi. Ularga diniy tus berish esa, diniy ekstremizmga olib keladi.
Diniy ekstremizm – jamiyat uchun an’anaviy bo’lgan diniy qadriyatlar va 
aqidalarni rad etish, ularga zid g’oyalarni aldov va zo’rlik bilan targ’ib qilishga 
asoslangan nazariya va amaliyotni anglatadi.
Ekstremistik qarashlarni barcha dinlarda, buddaviylik, xristianlik, islomdagi turli 
oqimlarda uchratish mumkin. Masalan, mutaxassislar papa hokimiyati 
dushmanlarini ta’qib qilish uchun XIII asrda tuzilgan va minglab odamlarning 
qurbon bo’lishiga olib kelgan inkvizitsiya faoliyatini ham ekstremizmning o’ziga 
xos ko’rinishi sifatida baholaydilar. Ammo hozirda islom dini niqobi ostidagi 
diniy-siyosiy harakatlar a’zolari tomonidan turli jinoyatlar sodir etilayotgani 
jamiyat xavfsizligiga jiddiy tahdid solmoqda. 
Fundamentalizm – (lotincha – «asos») tushunchasining ma’nosi muayyan ijtimoiy 
hodisaning dastlabki ko’rinishini anglatadi.
Diniy fundamentalizm – «ma’lum din vujudga kelgan ilk davriga qaytish va bu 
yo’l bilan zamonaning barcha muammolarini hal qilish mumkin», degan fikrni 
ilgari surish ta’limotini anglatadi. Istilohdaaqidaning o’zgarmasligini himoya 
qiladigan, muayyan diniy e’tiqod shakllanishining boshlang’ich davrida 
belgilangan barcha yo’l-yo’riqlarni qat’iy va og’ishmay bajarilishini talab 
qiladigan diniy oqimlarni ifodalashda qo’llaniladi.

196 
«Fundamentalizm» atamasi aslida xristian dini bilan bog’liqdir. Fundamentalizm 
iborasi birinchi bor I Jahon urushi arafasida vujudga kelgan protestantlikdagi 
ortodoksal oqimlarni ifodalash uchun ishlatilgan. Bu oqim 1910 yildan keyin shu 
nom bilan atala boshlagan. Fundamentalistlar xristianlikning an’anaviy aqidalariga, 
ayniqsa Bibliyaning mutlaqo mukammalligiga ishonishni mustahkamlash, uni 
so’zma-so’z sharhlashga qat’iy rioya qilishni talab qildilar. Bu oqim keyinchalik 
Amerikada keng tarqalib ketdi. 1919 yili Filadelfiyada Jahon xristian 
fundamentalistlari assotsiatsiyasiga asos solindi.
XX asrning 70-yillaridan boshlab, bu so’z islomga nisbatan qo’llanila boshladi. 
Bunda «fundamentalizm» atamasi – Qur’on va hadislarni so’zma-so’z talqin 
etuvchi, ilk islomga qaytishga qaratilgan aqidalarni targ’ib qiluvchi diniy-
konservativ ruhdagi yo’nalishga nisbatan ishlatildi. Buning natijasida jahon 
matbuotlarida islom niqobidagi mutaassib jangarilarni «fundamentalistlar» deb 
atash ham odat tusiga kirdi. Shunday ekan, ekstremizm yoki fundamentalizmni 
faqat muayyan din bilan bog’lash mutlaqo asossiz.
Hozirgi davrda ko’plab ekstremistik uyushmalar va mutaassib harakatlar turli 
dinlar, shu jumladan, islom, xristianlik, yahudiylik dinlari ta’limotlaridan 
foydalanmoqdalar.
Aqidaparastlik (arab. – «aqida» – «ishonch», «biror narsani ikkinchisiga 
bog’lash») muayyan sharoitda, biron-bir g’oyaga qat’iy ishonib, uni 
mutlaqlashtirish asosida shakllangan qoida va tartiblarni sharoit, holat, vaziyatni 
hisobga olmagan holda, ko’r-ko’rona qo’llash yoki shunga urinishni anglatadi. U 
muayyan qonun va qoidalar ta’sir doirasini sun’iy kengaytirishga urinishda yorqin 
namoyon bo’ladi.
Mutaassiblik (arab. – «g’uluv ketish», «chuqur ketish») o’z fikr-mulohaza va 
dunyoqarashi to’g’riligiga o’ta qattiq ishonib, boshqa diniy e’tiqodlarga murosasiz 
munosabatda bo’lishni anglatadi. Mutaassiblik barcha davrlarda turli din va 
yo’nalishlar orasida keskin nizo va to’qnashuvlar kelib chiqishiga sabab bo’lgan.
Ayni paytda, dunyoviy va diniy bilimlarning sayozligi, sof diniy tushunchalarning 
asl mazmunini bilmaslik ham diniy mutaassiblik g’oyalarning tarqalishiga sabab 
bo’lishi mumkin. Bu jarayonning eng xatarli jihati dinni siyosiylashtirish 
vositasida hokimiyatga intilish, dindan odamlar orasiga nifoq solish, 
qo’poruvchilik ishlarini amalga oshirish va g’arazli manfaatlarni ro’yobga 
chiqarishda foydalanishga urinishlarda namoyon bo’lmoqda.
Demak, diniy ekstremizm kelib chiqishining birinchi va asosiysi sababi bu – 
mutaassib fikr va qarashlarning paydo bo’lishidir. Mutaassiblik diniy ekstremizm 
va terrorizmga zamin tayyorlaydi.
2-

Download 1,74 Mb.