Yomonlikdan yaxshilik ко 'ribdi kim,
G ‘umay ekib, javdari о ‘ribdi kim?!
Ко ‘rma yomonlikni do ‘stingga ravo,
Do ‘st ко ‘ngli og ‘risa, topilmas davo.
MU AMMO
Muammo - (L«-o) arabcha so‘z bo‘lib, yashirilgan, berkitilgan
ma'nolarini anglatadi. Adabiy termin sifatida bir (yoki ba'zan bir
necha) so‘z - k o‘pincha ism yashirib berilgan kichiq lirik janrdir.
Muammo, odatda, bir, ba'zan ikki baytdan tashkil topadi. U a-a yoki
a-a, b-a shaklida qofiyalanadi. «Yashirin» so‘z shoiming turli-
tuman ishoralari (ma'nodosh yoki shakldosh so‘zlarini topib olish,
bir tildagi so‘zning ikkinchi bir tildagi ekvivalentini qoMlash,
so‘zlardagi ma'lum harflarni tizib yangi so‘z yasash, abjad hisobini
ishlatib, raqamlar asosida so‘z tuzish va boshqalar) asosida topiladi.
Masalan:
Chok bag ‘rim tarafin aylading ikki parkand,
Birini tashlabon oxir, birin ettingpayvand.
Bu muammoning birinchi misrasidagi «bag‘rim»
so‘zi
chok etilib, bir harf «m» (f) tushirib qoldiriladi va o ‘rniga bir harf -
62
boshda kelgan «Ь» (ч->) oxiriga payvand qilinadi, natijada «g'arib»
so‘zi kelib chiqadi.
Yoki:
Qasdi jonim g 'a chu mujgoni ikki s a f tuzdi,
Biri qosh yosi, biri g ‘amzang о ‘qin ко ‘rguzdi.
Bu muammoda «saf» so‘zi berilgan, lekin bu so‘z ikki marta
qaytariladi, ya'ni «saf», «saf» bo'ladi. Muammoning ikkinchi
misrasidagi ishoraga k o ‘ra birinchisiga
(qosh yosi), ikkinchisiga
g‘amza o ‘qi q o‘shiladi. N atijada «safi» ( u ^ ) va «safo» ( ^ ) so‘zlari
kelib chiqadi.
M uammo janri
XI-XIII
asrlarda
fors-tojik
adabiyotida
shakllangan bo'lsa ham,
u XV asrga kelib Xuroson va
M ovarounnahr adabiy muhitida keng tarqaldi. U hatto shoirlar va
kitobxonlam ing bilimdonligini sinashda bir o ‘lchov vazifasini ham
o'taydigan bo‘lib qoldi. Alisher Navoiy «Majolisun-nafois» asarida
faqat muammo yozish bilan shug‘ullangan Mavlono Muhammad
M uammoiy, Mavlono Muhammad Nomiy, Mavlono Arrun,
Mavlono Nizom, Mavlono Darvesh Ali, M ir Husayn Muammoiy
kabi bir qancha shoirlar haqida ma'lumot beradi.
M uammo janri XV asrda shu qadar keng tarqaldiki, natijada
davm ing yirik ilm-ma'rifat namoyandalari Jomiy, Navoiy, Bodiiy
Tabriziy, Sharafiddin Ali Yazdiy va boshqalar bu janm ing
xususiyatlarini yoritib beruvchi maxsus asarlar yaratdilar.
Alisher Navoiyning o ‘zi ham davrining adabiy an'analariga amal
qilib, muammo yozish va echish bilan ko‘p shug‘ullangan. Uning
muammo bilan, muammoni tez yechuvchilar bilan, bu sohada yangi
paydo bo‘lgan talantlar bilan juda qiziqqanini Zayniddin Vosifiy
o ‘zining «Badoe’ul-vaqoe» asarida alohida ta'kidlagan.
Navoiy muammolari o'zining g ‘oyaviy - tematik xususiyatlari
bilan ham, badiiy-poetik xususiyatlari bilan ham maroqlidir. Ularda
biz yengil yumor, hazil-mutoyiba bilan birga, muhitining, ayrim
kishilam ing illatlarini tanqid qilishni ham ko ‘ramiz. Navoiy o'zbek
tilida 50 dan ortiq muammo yozgan va ulaming hammasini
«Navodirush-shabob»ga kiritgan. Bu muammolar mazkur janm ing
hamma talablariga javob beradigan eng yaxshi namunalar
hisoblanadi.
63
Navoiy o ‘z muammolarida kishilarning jonli xarakterlarini nozik
chiziqlarda aks ettirib, kitobxonga zavq va shavq bag‘ishlaydi,
sun'iylik va bejamadorlikka berilmaydi.
Masalan:
|
