|
Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi
|
| bet | 114/217 | | Sana | 15.05.2024 | | Hajmi | 2,85 Mb. | | #236153 |
Bog'liq Raqamli iqtisodiyot-Darslik-18.02.2020Birinchidan, respublikamizdavenchurkorxonalarvaularbilanbog’liqbo’lganvenchurinvestitsiyarri vojlanmaganyokibundaymexqanizmnibizningtadbirkorlarhalipishiq- puxtao’rganishmagan;
Ikkinchidan, mamlakatimizdagi tadbirkorlarning chet ellardagi moliyaviy texnologiya kompaniyalari va mutaxassislari bilan aloqalari maqtanalarli darajada emas. Chunki chet tillarni bilmaslik, bu sohadagi yangi adabiyotlarning mavjud emasligi yoki kamchilligi, yangi texnologiyalarga qiziqmaslik yoki ularni tushunmaslik innovatsion texnologiyalarni mamlakatimizda joriy qilish uchun o’ziga hos to’siq bo’lib turibdi;
Uchinchidan, ko’p yillar davomida bu sohaga yetarlicha e’tibor berilmagani tufayli moliyaviy texnologiyalar bo’yicha startaplar va biznes farishtalarning bizda sanoqli ekanligi;
To’rtinchidan, ichki investitsiyalar uchun juda muhim bo’lgan kapitalning chet ellarga nazoratsiz oqib ketayotganligi va yangi innovatsion texnologiyalar bo’yicha ta’lim jarayoning juda ham sust bo’lib qolganligi;
Agarda moliyaviy texnologiyalarga bo’lgan venchur investitsiyalarining Rossiya Federatsiyasidagi rivojlanishini ko’rib chiqsak, quyidagi diagrammani olamiz:
RBKvaPwCningizlanishlarigako’ra, 2017
yildaRossiyamoliyaviytexnologiyalaridagiumumiykelishuvlarninghajmi 30,8 milliondollarbo’lgan. Bu 2016 yilganisbatanikkibaravarko’proq. Bizdaesabusohauchunmablag’laryetishmasligivainvestorlarningkamchilligimoliyav iytexnologiyalarningrivojlanishigamonelikqiladi.
Ko’pchilikg’arbvaosiyodavlatlardaagardasizdaqandaydirbiznesningmodelibo’lsa, uninguchunbir-ikkimilliondollartopishunchalikqiyinemas, bizdaesabuningumumanimkoniyatiyo’q.
Moliyaviytexnologiyalarsohasiningyanabirkattamuammosi – bizningFinTexmahsulotlarimizgatashqibozordatalabunchalikkattaemasyokiyo’qdar ajada.Xozorgo davrda FinTex-kompaniyalar eko-tizimlari doirasida robomaslahatchilar tezzkor bilan rivojlanmoqdalar. Bunday tizimlar moliya-kredit va biznes soxasidagi innovatsiyalar sifatida 2010 yilda paydo bo’lgalar va quyidagu amallarni bajarishda ishlatilganlar:
Global bozorlarga ta’sir qiluvchi bozor ko’rsatgichlarini bilish uchun tadbirkorlarga pullik maslahatlar berish;
Robomaslahatchilarning qisqa muddatlarda biznesning boshqaruvdagi aktivlarini ko’patirishga yordam berishi mumkinligi;
Yangi investorlarning nafaqat kam marjinalli mijozlar bilan ishlashini, balki badavlat mijozlar hamda aktivlarining sof qiymati ancha katta bo’lgan mijozlar bilan ham ishlashlariga imkonn yaratilishi. Oldingi davrda bunday mijozlar qimmat konsalting firmalarning maqsadli exklyuziv segmenti hisoblanar edi.
Robomaslahatchi–avtomatlashtirilgan tarzda investitsion yechimlar topib beruvchi avtomatlashtirlgan dasturiy tizimlar bo’lib, ular passiv operatsiyalar asosidagi matematik algoritmlardan va vositalarning diversifikatsiyasi strategiyasidan foydalanib, mijoz uchun optimal (yoki kvazioptimal) invewstitsion yechimlar topib berishga yordam beradi. Robomaslahatchilar minimal ravishda quyidagi imkoniyatlarga ega bo’lishlari kerak:
Mijoz uchun kerakli bo’lgan barcha dasturlarni ta’minlab berish;
Savdo portfelining balansini avtomatik ravishda tiklay olish;
Operatsiyalar bilan passiv boshqarishni amalga oshirish;
Mijozning texnikaviy ta’minotga bo’lgan talabini minimallashtirish;
Mijoz bilan interaktiv tarzda ishlay olish;
Bulutli texnologiyalar bilan ishlash;
Sun’iy intellect elementlarini qo’llay olish.
YirikkompaniyalarFinTexningtayyorvasinalganmahsulotlarinichetdansotibolis hgaqiziqadilar, kichikkompaniyalarningesabundaytexnologiyalarniishlatishlariuchuntayyorinfratuz ilmalarmavjudemas.
Dunyoningbirqancharivojlanganmamlakatlaridagimoliyaviytexnologiyalargabo’lga ninvestitsiyalarningmiqdoriquidagijadvaldakeltirilgan:
Busohadagistartaplarkeraklidarajadagirivojlanishgaerishishuchunbirnechami lliondollarlikinvestitsiyalartalabqilganligiuchunhamdavlattashkilotlari, banklaryokiyirikmoliyaviykompaniyalargaraqobatchibo’laolmaydilar. Demak, shumiqdorlardagiinvestitsiyalarsizmoliyaviytexnologiyalarbo’yichaqandaydirdiqqa tgasazovorbo’lganishlarqilishmumkinbo’lmaydi. Undantashqari, O’zbekistondagio’rtavakichikbizneshammurakkabFinTexyechimlardanfoydalanish gahali-hanuztayyoremas.
Bundaykompaniyalaruchunbanklarningtadbirkorlargataklifetayotganyechimlariha mjudamoskeladi. Masalan, onlaynbuxgalteriya, hisobishlariniavtomatlashtirish, moliyaviymodellartuzishvabiznesrejalaryozibberishsingaritakliflarulargaasqotishi mumkin. Yuqoridatavsifetilganshart-
sharoitlardamoliyaviytexnologiyalardanfoydalanishvaularnirivojlantirishgaengqizi qadigantashkilotlarbonklarbo’libchiqadi. Kredit tashkilotlari bilan bog’liq bo’lmagan mustaqil yechimlar juda ham kam uchraydi. Bank sektorining konsolidatsiyasi sharoitida FinTex mahsulotlar orasidagi raqobat oz’-o’zidan kamayadi va bu holat startaplarga qarshi bir jiddiy factor bo’lib chiqadi. Raqobatbo’lmasa, turlixildagikompaniyalarningyechimlariko’pchilikdaqiziqishuyg’otmaydi, ommaviylashmaydi, ularning rivojlanishi uchun kerakli bo’lgan investitsiyalar kelmaydi va g’ya qanchali yaxshi bo’lmasin, u unutilishga mahkum bo’ladi. Bloomchain ning boshqa ishtirokchilari ham banklar ichida byurokratiyaning juda yuqori darajada ekanligini va bu xolat tashqi innovatsion kompaniyalar bilan ishlashni ancha murakkablashtirishini bildirdilar. FinTex startap yillar davomida katta banklar bialn muzokaralar olib borib, yangi moliyaviy loyihaga rozilik olishi mumkin, ammo shartnomaga imzo qo’yish paytida bankning yuristi loyihaga qarshi chiqishi mumkin. Bu esa barcha ishning amalga oshmasdanoq, barbod bo’laganini anglatadi. Lekin mamlakatimizdagi banklarning ish sharoitlari ancha o’zgarib, liberallashib, innovatsiya va investitsiyalarga keng yo’l ochilayotgani tufayli, yaqin yillar ichida xolat tubdan o’zgarishiga umid qilish mumkin.
Moliyaviy texnologiyalarni respublikamizda keng miqyosda rivojlantirsh uchun to’siq bo’lib turgan faktorlardan biri – bu saha bo’yicha yuqori malakali professor-o’qituvchilar va kadrlarning yetishmasligidir. Yaxshi mutaxassislar ko’pchilik xollarda turli-tuman vajlarni ko’satgan holda chet ellarga ketishga harakat qiladilar. Qolgan malakali mutaxassislarni esa O’zbekistonda ishlayotgan chet el kompaniyalari va tashkilotlari ko’proq maosh va yaxshi ish sharoitlari taklif qilgan holda ishga oladilar. Kichik kompaniyalar va davlat toshkilotlari esa ular bilan bu yo’nalishda raqobat qila olmaydilar. Hozirgi kunlarda yaxshi mutaxassislar uchun ish haqqi ancha katta bo’lgani uchun, startaplar loyihani amalga oshirish uchun endi ishni boshlagan yosh kadrlarni yoik frilanserlarni ishga jab etishlari mumkin. Ammo ularning ishlarini nazorat qilish va xatolarini to’g’rilash uchun juda bo’lmaganda bitta tajribali mutahassisni jab qilish kerak bo’ladi. Bunda boshqa muammoga ham duch kelish mumkin – yaxshi dasturchini tayyorlab bo’lganingizdan so’ng, uni boshqa bir kompaniya ilib ketishi ham mumkin. Bizningcha mutaxassislari kompaniyada ushlab turish uchun ularga motivatsion paketlar taklif qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Masalan, ular uchun aktsiyalar, optsionlar yoki loyihadagi ma’lum bir qism mulk sifatida berilishi mumkin. Ba’zi bir ekspertlar fintex-startaplarning muammolari ichida tarmoqni Markaziy Bank qattiq nazorat qilishi tufayli kelib chiadi deydilar ham. Hozirgi davrda huddi shu tashkilot bizda bozorning o’rnini egallagan va shu sababli ham bizda fintex industriyaning erkin rivojlanishi uchun imkoniyat ancha past darajada. Yana bir muammo – banklarning ham yangi texnologiyalar yaratishdan cho’chishi, ya’ni, ular “Markaziy bank bunga nima der ekan?”, - deb hadirsiraydilar.
Elektron tijoratda raqamli bank faoliyati (Digital Banking) Iqtisodiyotning raqamli modernizatsiyasi xozirgi kunda juda ham actual masalalardan biri hizoblanadi. Dunyoning eng yetakchi yangiliklar agentligi Businees Insiderning ma’lumotlariga ko’ra, oxirgi besh yilda sun’iy intellectdan foydalangan holdagi moliyaviy kelishuvlarning hajmi 10 barobarga oshgan va miqdori 1,5 milliard AQSH dollariga yetgan. Bunda eng cardinal o’zgarishlr bank sektorida kuzatilgan. Masalan, Xitoyda milliy kriptovalyuta tizimi snovdan
o’tkazilayapti, dunyodagi eng katta banklardan biri HSBC Holdings plc. Pul vositalarining yuvilishining oldini olish jarayonini avtomallashtirish uchun sun’iy intellektni ishlatmoqda, Rossiyda esa 2016 yil oxirida jamiyatdagi raqamlashtirsh darajasini aniqlash maqsadida Iron Lady va 2017 yilda “Ivanovning raqamli indeksi” deb nomlangan tizimlar ishga tushirildi. Hisobatlarga ko’ra, Sberbankdagi 95% operatsiyalar raqamli kanallar orqali amalga oshirilgan. Shunday qilib, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiyotlari yangi raqamli sharoitlarga moslashtirishga majbur bo’layaptilar. Davos jahon iqtisodiy forumining asoschisi va prezidenti Klaus Martin Shvab jamiyatning bunday transformatsiyasini “to’rtinchi sanoat inqilobi” yoki “Industriya 4.0” deb atadi. Mutaxassislarning fikrlaricha , yaqin o’n yillarda information texnologiyalar inson hayotini, biznesni va global iqtisodiyotni tubdan o’zgartirib yuboradi. Katta yigirmalikdagi mamlakatlar ichida raqamli sektorning YMD dagi qiymati eng katta mamlakat Buyuk Britaniya hisoblanadi. Boston Consulting Group analitiklarining hisoblashlariga ko’ra, raqamli iqtisodiyot bo’yicha boshqa rivojlanayotgan davlatlar yetakchilardan o’rtacha 8-10 yilga orqada qolgan. Ammo agarda hech qanday chora-tadbirlar ko’rilmasa, 3-5 yildan so’ng orqada qolish 15-20 yilga ham yetishi mumkin. “Industriya 4.0” kontseptsiyasi doirasida ushbu ko’rsatgich milliy iqtisodiyotning investitsion raqobatbardoshlik reytingi ko’rsatgichini aniqlashda asosiylaridan biri hisoblanadi. Afsus bilan qayd etish lozimki, jahon iqtisodiy forumi ma’lumotlariga ko’ra mamlakatimiz bu ko’rsatgich bo’yicha oxirgi o’rinlardan birida turadi. Moliyaviy sektorda huddi shu tufayli ro’y berayotgan salbiy oqibatlarni yengib o’tish uchun milliy iqtisodiyotda raqamli iqtisodiyotni keng ko’lamda qo’llashga erishish asosiy masalalardan biri bo’lib hisoblanadi. Raqamli banking usullarini qo’llash, iqtisodiy havfsizlikni ta’minlash va mobil tizimlar rivojlanishiga alihida ahamiyat berish moliyaviy bozorlar va banklar rivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu bo’limdagi asosiy ko’rib chiqiladigan tushunchalar raqamli iqtisodiyot sharoitida kredit tashkilotining havfsizligini ta’minlash hamda raqamli bankingning rivojlanish muammolari hisoblanadi. Kredit tashkilotining iqtisodiy xavfsizligi bankning ichki va tashqi
salbiy taasirotlardan himoya qilish uchun qo’llaniladigan tashkiliy, huquqiy, dasturiy-texnik vositalar va usullar majmui hisoblanadi. Lekin zamonaviy kredit tashkilotining iqtisodiy havfsizligini ta’minlash uchun kerak bo’lgan asosiy faktorlar jumlasiga IT-infratuzilmaning himoyasini ta’minlash, ma’lumotlarning butunligi va konsidentsiyalligini ta’minlash va firibgarliklarga qarshi kurashishni kiritishimiz mumkin. Analiklarning baholovlariga ko’ra, ba’zi bir bankir- firibgarlarning kriminal harakatlari tufayli taxminan 80% banklar litsenziyalardan mahrum qilinganlar, bir qancha baklar viruslar hujumiga uchrab, zarar ko’rganlar, ba’zi banklar esa iqtisodiy hurujlar tufayli o’zlarining bir qancha bo’limlarini vaqtinchalik yopib turishga majbur bo’lganlar. Xuddi shuning uchun ham tashkilotlarning ishonchli iqtisodiy havfsizligini ta’minlash uchun nafaqat dasturiy- texnik vositalar, balki sozlangan va yaxshilab tekshirilgan raqamli banking tizimini ham yaratish talab etiladi. “Raqamli banking” degan tushuncha zamonaviy moliyachilar leksikonidan joy olgan va u “Sun’iy intellekt” tushunchasi bilan ham uzviy bog’liq. Sun’iy intellect texnologiyalariga bo’lgan katta talab hozirgi davrda bu sohadagi startaplarning ancha ko’payishiga olib keldi va ularni moliyalashtirish hajmi jahon miqyosida $1,5 milliard dollardan oshdi.
|
| |
