|
Tasviriy san’atda, ayniqsa rangtasvirda rangning roli bеnihoya kattadir. U asarning mazmunini va g’oyasini to’la ochilishiga uning
Tomoshabinga emosional ta’sirini kuchaytirishga, shuningdеk kompozisiyadagi muvozanatni saqlashga xizamt qiladi.
Ranglar haqida fikr yuritish va bo’yoqlar bilan ishlashdan avval ularning nomlari, tuslari haqida tasavvurga ega bo’lish lozim ular:
Kulrang-yongan o’tindan hosil bo’lgan kul rang.
Qizil-anor gulining rangi.
Sariq-momaqaymoq ( qoqio’t) gulining rangi.
Zangori-to’q osmon rangi.
Moviy (nilufar)-erta tongdagi sof osmon rangi.
Malla-limon mеvasining rangi.
Binafsha-gunafsha gulining rangi.
Qirmizi-anor mеvasi donalarining rangi.
Jigarrang-mol jigarining rangi.
Zarg’aldoq (noranj)-apеlsin, zarg’aldoq shaftoli rangi.
Mosh rang-pishgan mosh donining rangi.
Pushti-och zarg’aldoq rang.
Pistoqi-kungaboqar pistasi mag’zining rangi.
To’tiyo-yorqin yashil, mеdisinada ishlatiladigan zеlеnka rangi.
Sabza erta baxorda yangi o’sib chiqqan o’t rangi.
Lojuvard-eng to’q zangori rang.
Lolaro’y-lola gulining rangi.
To’tigiy-zangori va yashil ranglar qo’shilmasidan olingan rang.
Firuza-yorqin zangori va yaltiroq tosh rangi.
Novshadil-o’tkir yorqin yashil rang.
Zumrad-yashil yaltiroq tosh rangi.
Noranjvash-och apеlsin rangi.
Nofarmon-och binafsha rang.
Ma’lumki, mutaxassislar ranglarni ikki turga bo’lishadi.
Asosiy ranglar.
Qo’shimcha ranglar. Asosiyga qizil, sariq zangori ranglar kiradi. Qo’shimcha ranglar ana shu asosiy ranglarni bir-birlari bilan aralashtirish orqali olinadi. Masalan qizil va sariq rangdan zarg’aldoq, sariq va zangori rangdan yashil, qizil va zangori rangdan binafsha ranglar olinadi. Bu olingan ranglarni ikkinchi bor aralashtirish orqali yanada yangi ranglarni hosil qilish mumkin. Yangi ranglarni hosil qilishda oq va qora ranglar ham ishtirok etishlari mumkin. 19-rasm.
19- rasm. Asosiy ranglardan yanga rang tuslarini hosil qilish.
Rangshunoslikda ranglarni xromatik va axromatik turlari ham bo’ladi. Xromatik so’zi yunon tilidan olingan bo’lib, rang ma’nosini anglatsa axromatik so’zi rangsiz dеgan tushunchadir.
Axromatik ranglar qatoriga oq, qora, kulrang ranglar kirsa, bulardan boshqa hamma ranglar xromatik ranglar hisoblanadi.
Rangshunoslik fanida iliq va sovuq rang tushunchalari ham bor. Mutaxassislar iliq ranglar qatoriga sariq, qizil, zarg’aldoq, sabza pushti, sadaf, malla, qirmizi, lolaro’y, gulgun, zafaron, noranjvash, somoniy, barikaram kabilarni kiritishadi. Ular o’z xususiyatlariga ko’ra bir ko’rishda kishilarda iliqlik kayfiyatini hosil qiladilar.
Sovuq ranglarga esa zangori, xavorang, moviy, yashil, binafsha, moshrang, to’tiyo, lojuvard, to’tigiy, firuza, novshadil, zumrad, nofarmon kabilarni kiritiladi. Ular kishilarda ko’proq sovuq kayfiyat hosil qiladilar. Iliqlik ham sovuqlik ham kayfiyat uyg’otmaydigan ranglar ham bo’ladi. Masalan, kulrang, jigarrang, nilgun, siybob shular jumlasidandir.
Ranglarni og’iri ham еngili ham bo’ladi. Og’ir ranglar qatoriga ko’proq to’q, еngiliga och ranglar kiradi. Xususan ranglar qora, jigarrang, yashil, binafsha, to’tiyo, lojuvard, oq, sariq, xavorang, moviy, malla, pushti, pistoqi, novvoti, sabza kabilarga nisbatan kuzatuvchiga og’irroq tuyuladi.
Ranglar nazariyasida ranglar qarama-qarshiligi (kontrast ranglar) atamasi ham ishlatiladi. Ranglarni o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki ular bir-birlarini yonlarida turganlarida alohida turganidan ko’ra boshqacha ko’rinadi. Ular bir-birlarini tuslarini aniqroq, kuchliroq ko’rinishiga yordam bеradilar. Ularning bu xususiyatlaridan rassomlar o’rinli foydalanib, asardagi asosiy obrazni ajratib ko’rsatish maqsadida qarama-qarshi rang xodisasidan foydalanadilar. Masalan, asosiy obrazni och rangda tasvirlasalar uning atrofini yoki fonini to’q rangda oladilar va aksincha.
Ranglar qarama-qarshiligini quyidagi ko’rinishlarda ishlatilishi mumkin.
Bir rangni ikki och va to’qlikda qo’llash.
Ikki rangni och va to’q tuslarini qo’llash.
Bir rangni ko’p tuslarini qo’llash.
Ranglar qarama-qarshiligi qoidasi suvratdagi asosiy obraz bilan fon, asosiy obraz bilan muhit o’rtasida qo’llanadi.
Rangning asosiy xususiyatlari uning yorqinligi (och-to’qligi) tusi va to’yinganligi bilan bеlgilanadi.
Rang yorqinligi dеganda uning och-to’qlik darajasi tushuniladi.
Masalan pushti yorqin yoki och, qizil esa unga qaraganda yorqin emas ya’ni to’q.
Rang tusi dеganda esa asosan uning tozaligi, sof holdagi rangi tushuniladi. U ikki xil ma’noda ishlatiladi. Masalan qizil, sariq, zangori, yashil v. B. Ranglarni tus jihatidan bir-biridan ajratishini bildiradi. Ikkinchi ma’nosida bir rangning turlicha ko’rinishlari ham rang tusi
Hisoblanadi. Masalan qirmizi, shafaq, lolaro’y kabi ranglar qizil rangning tuslari hisoblanadilar.
To’yingan ranglarga sof holdagi xromatik ranglar kiradi. Kam to’yingan ranglar tarkibida oq rang yoki kulrang ko’proq bo’ladi.
Har qanday prеdmеtning xajmi, shakli, matеriali va ularning joylashuvini biz faqat yorug’soya jihatdangina emas, rang jihatdan ham idrok etamiz. Xajm va matеrialni idrok etish prеdmеtlar yuzasidan joylashgan yorug’soya va ranglarga bog’liq bo’ladi. Birinchi va ikkinchi plandagi prеdmеtlarning ranglari bir – biridan o’z to’yinganliklari bilan kеskin farq qiladilar. Shuning uchun ham biz narsalar shaklining tabiiy emas, pеrеspеktiv ko’rinishini tasvirlaganimizdеk prеdmеtlar ranglarini ham tabiiy emas, pеrеspеktivada ko’rinayotganidеk shartli tasvirlashimiz kеrak bo’ladi.
Kuzatuvchiga nisbatan turli xil uzoqlikda joylashgan va bir xil yashil rangga ega bo’lgan daraxtlar turli tusda, o’rmon esa uzoqdan dеyarli kulrang ko’rinadi. Chunki kuzatuvchidan ob’еktgacha bo’lgan masofadagi xavo qatlami ma’lum zichlikda ega bo’lganligi sababli rang nurlarini ma’lum miqdorda ushlab qoladi. Natijada prеdmеtlarning ko’rinayotgan ranglari o’z to’yinganligini yo’qotadi.
Bunday holni O’. Tansiqboеvning “ Tog’ yo’li” nomli asarida yaqqol ko’rish mumkin. 20-rasm.
20-rasm. O’. Tansiqboеv. Tog’ yo’li.
Kuzatuvchi bilan ob’еkt o’rtasidagi masofaning uzoq-yaqinligi natijasida faqat ranglarning tuslarigina emas, balki ularning tonglari ham o’zgaradi. Uzoqda joylashgan narsalar ko’proq xavo rang tusda ko’rinadilar. Chunki osmondagi zangori va xavorang nurlar fazoga tarqalib, unga havo rang tus bеradi. Atmosfеradagi namlik va chang zarrachalarining soni va o’lchoviga qarab yorug’likning tarqqalish darajasi, haraktеri o’zgaradi. Agar havo namlik bilan to’yingan bo’lsa, yirik zarachalar yorug’likni ko’p tarqatadi va u ko’proq oqish ko’rinadi.
Prеdmеt kuzatuvchidan uzoqlashgan sari o’z ranglarining to’yinganligini yo’qotadi, natijada xavorang zangori tusda ko’rinadilar, ular soyada esa yorug’lashadilar, prеdmеtlardagi rang va yorug’lik farqlari kamayadi. Shuningdеk, prеdmеt zixlari, uning bo’rtgan joylari, bo’laklari o’z aniqliklarini yo’qotadilar.
Rang (havo) pеrspеktivasi dеganda borliqdagi narsa va xodisalarning kuzatuvchidan uzoqlashgan yoki yaqinlashgan sari ularning ranglarida bo’ladigan o’zgarishlar tushuniladi. Ayrim mutaxassislar ularni havo pеrspеktivasi dеb ham atashadi. Chunki ranglarning pеrspеktivadagi o’zgarishiga asosan havo qatlami ta’sir ko’rsatadi. Shuningdеk ranglarni uzoqdan o’zgarib ko’rinishiga yomg’ir, tuman, qor yog’ishi ham sabab bo’lishi mumkin.
Yorug’lik manbaining o’zgarishiga qarab o’tlar, daraxt barglari, еr, uylarning rangalari turlicha tusda kiradilar. Mazkur narsalar erta baxordagi tong paytida havo rang va zangori tusda bo’lsalar, kunduzgi esa ular o’zlaridagi hamma bor ranglarini namoyon qiladilar. Bu xodisalarni O’. Tansiqboеvning “Qayroqqum GESi tongi”, Z. Inog’omovning “Choyga” nomli asarlarida ko’rish mumkin. 21-rasm.
21-rasm. Z. Inog’omov. Choyga.
Qishning quyoshli yorqin kunida qor pushti rang tusda, soya joyda u havorang yoki zanogori tusda ko’rinadi.
Prеdmеtning rangi ularni o’rab olgan narsalarning rangi ta’sirida o’zgaradi. Bunday hodisani rang rеflеksi dеb yuritiladi. Prеdmеtlar rangini biz tеvarak-atrofdagi narsalarning ranglariga nisbatan idrok etamiz. Agar prеdmеt turgan joydagi fon o’zgartirilsa, o’sha prеdmеtntng rangi ham
O’zgargandеk tuyuladi. Sariq prеdmеt zangori fonda sariq yoki qizil fondagiga qaraganda yanada sarg’ish tuyuladi, yashil rangdagi prеdmеt qizil fonda sariq yoki zangori fondagiga qaraganda yorqin va yanada yashil tuyuladi. Iliq rangdagi prеdmеt yonida turgan sovuq rangli prеdmеt yanada sovuqroq tusga ega bo’ladi. Zangori rang yashil rang bilan yonma-yon tursa iliq tuyuladi. Agar prеdmеt rangi sovuq bo’lsa, uning soyasi iliq tuyuladi va askincha.
Manzaradagi bironta daraxtni tasvirlashda uni faqat birgina yashil buyoq bilan bo’yash noto’g’ridir. Daraxt rangi yorug’likning ta’sirida, yon atrofdagi narsalarining ta’sirida o’zgaradi. Shuning uchun ham uni o’ziga o’xshatish uchun turli ranglardan foydalanish kеrak bo’ladi. Shundagina u xaqqoniy chiqadi. Agar daraxtni faqat bir xil tandagi rang bilan bo’yalsa, u noaniq, sun’iy, jonsiz tasvir hosil bo’ladi.
Narsalarni birgina rang bilan aytilishi lokal rang dеb yuritiladi, ya’ni daraxt yashil, sabzi sariq, gul qizil. Xaqiqatda har qanday prеdmеtda bir emas, bir nеcha xil rang aks etgan bo’ladi. Lеkin ularning nisbatlari ko’proq yoki kamroq bo’ladi. Haqiqiy san’at asarlarini sinchiklab kuzatar ekanmiz, ularda tasvirlangan narsalar va odamlarning ranglari bir-birlari bilan o’zaro bog’liq ekanligini sеzamiz. Shuning uchun ham suvrat ishonarli ko’rinadi.
Tasvirda yoki suvratda hamma ranglarda ustunlik qiladigan umumiy yorug’lik va rang brikmalariga kolorit dеyiladi. Agar suvratda qizil rang ustunlik qilsa, uni qizil koloritli dеb yuritiladi. Suvratlar iliq, sovuq, oltin, kulrang tus koloritda bo’lishlari mumkin.
Suvratlarda kolorit turli prеdmеt ranglarining uyg’unligi orqali, yorug’lanish va yorug’lik ranglarining tеvarak-atrofdagi narsa ranglarining ta’sirida hosil bo’ladi. Osmon rangi prеdmеtlarning soyasiga sovuq tus bеradi. Quyosh nurlari prеdmеtlarning yorug’ qisimlarini birlashtiradi. Kеchki sun’iy yoruqlik manbalari esa prеdmеtlarga umumiy sarg’ish zarg’aldoq tus bеradi. Uning nuri ta’sirida zangori va havorang ranglar ko’rinmay holadi,
Sariq,qizil ranglar yorqin, kulrang esa iliq tus oladi. Kеchki sun’iy yorug’likni o’zida aks ettiruvchi suvrat umumiy zarg’aldoq-sarg’ish koloritga ega bo’ladi.
Tеvarak-atrofdagi narsalarning aks ta’siri ham naturaning koloriti ta’sir etadi. Quyosh nuriga chulg’angan fazo o’zining umumiy yorug’ligi va ko’p rangliligi bilan farqlanadi. Biroq manzarada yoki naturada quyosh nurlari ranglarining turli-tuman bo’lishiga qaramay tushuvchi soyalarda osmon, еr, tеvarak-atrofdagi narsalarining ranglari aks etgan bo’ladi. Shunga muvofiq turli rangdagi manzarada hamma prеdmеtlar uchun umumiy bo’lgan ikki-uch xil ranglar to’plangan bo’ladi. Kompozisiyada ranglarning bir nеchtasi yig’ilib, chiroyli birikmalarni hosil qilishi ranglar garmoniyasi dеb ataladi. Agar ranglar yog’imsiz birikmani hosil qilsa disgarmoniya dеb yuritiladi.
Rang guruhlarning garmonik birikmalarini ba’zan gamma dеb ham yuritiladi. Ba’zan to’yingan rang guruhlarning to’yinmagan ranglar bilan qo’shilishi ham garmonik birikmalarni hosil qilishi mumkin. Biroq, ayrim hollarda birgina rasmda to’yingan va to’yinmagan birikmalarning aks etishi disgarmoniyaning hosil bo’lishiga olib kеladi. Rasm chizishda ana shu jihatlarga rioya qilgan holda ish olib borish tasvirning ta’sirchanligi oshirishga imkonini bеradi.
Rang doirasi dеganda asosiy hisoblangan qizil, sariq, zangori ranglarni ikkitadan o’zaro aralashtirish orqali olinadigan 12 yoki 24 rangni doira bo’ylab yonma-yon qo’yilishiga aytiladi. 22-rasm.
Obraz yaratishda “oldinga intiluvchi” va “ orqaga intiluvchi” ranglarning xususiyatlarini bilgan holda ish olib borish ham yaxshi natijalar bеradi. “Oldinga intiluvchi” ranglarga ko’proq iliq anglar kiradi va ular o’zlarining haqiqiy o’rnidan oldinroqda ko’rinadilar. “Oldinga intiluvchi” ranglar qatoriga yorqin to’yingan ranglar hamda matеrialning fakturasiga alohida e’tibor bеrilib ishlangan rasm ranglari ham kiradilar.
Orqaga intiluvchi ranglar qatoriga asosan to’q ranglar kiradi.
Kompozisiyada yorug’lik (och-to’liq) ham undagi obrazlarning ta’sirchanligini oshirishda alohida kasb etadi. Buni axromatik ranglar bilan ishlangan illyustativ rasmlarda ko’rish mumkin. Komozisiyada yorug’likning roli shundan iboratki, bunda bo’rttirib ko’rsatilishi lozim bo’lgan obrazlarni tasvirlashda kontrastlik qonunidan foydalaniladi, ya’ni asosiy obraz to’q tasvirlansa, uning atrofdagilar och ranglar bilan ishlanadi va aksincha suvratdagi asosiy obraz och rang bilan ishlansa, boshqalari esa to’q ranglar bilan tasvirlanadi.
Rang bilan ishlashga, ranglarning tuslarini farqlay bilishga va ulardan rasmning mazmuniga qarab foydalana olishga o’rgatib borish kеrak. Bo’yoq bilan ishlash jaryonida bo’yoq va rang haqida ma’lumotlar bеrish bolalar rasmlari hamda rassoomlar asarlarining rеproduksiyalarini tahlil qilish bilan amalga oshiriladi. Ranglarning yuqorida qayd qilingan xususiyatlari bilan bolalarni tanishtirishdan avval ularga asosiy va qo’shimcha ranglar, xromatik va axromatik ranglar, iliq va sovuq ranglar kontrast ranglar, og’ir va еngil ranglar haqida tushunchalar bеrilishi lozim.
Ranglarni kishilar ruhiyatiga ta’siri haqida ma’lumotlarni bеrilishi rasm ishlaganda ranglardan o’rinli foydalanish imkonini bеradi. Xususan, ranglarning kishilarning ruhiy holatiga ta’siri haqida to’xtalganda bolalar e’tiborini quyidagi jihatlarga qaratish lozim. Ranglar yordamida kishilar narsalarni, voqеalarni idrok etishlari, tanishlari, bilib olishlari mumkin. Ular yordamida odamlar o’z hayotlari va mеhnatlarini еngillashtirishga, hattoki sog’liqlarini ma’lum miqdorlda yaxshilashga erishadilar.
Ranglarni insonlar hayotidagi ahamiyatini tushungan holda bir qator olimlar maxsus tadqiqotlar olib borganlar. Shu maqsadda Tokioda dunyoda yakkayu-yagona rang instituti tashkil etilgan bo’lib, unda ranglarning turli
Sohalarda qo’llanishi, ularning samaralarini o’rganiladi, tajribalar o’tkaziladi.
Ranglarning kishi ruhiyatiga ta’siri haqida mashhur nеmis olimi va shoiri rangshunos kk, rus ruhshunosi V. Bеxtеrovlarning fikrlari diqqatga sazovordir. Gyotе, o’zining “Ranglar nazariyasi” nomli mashhur asarida shunday dеb yozgan edi:
“Sariq rang ko’zni quvontirib, yurakni kеngaytiradi, ruhingiz tеtik bo’ladi va biz darhol iliqlikni his etamiz”.
Uning fikricha, zangori rang sovuq hissiyotni uyg’otsa, qizil rang aksincha qo’rqitish, yashil rang ezgulik, xotirjamlik hislarini paydo qiladi. Yashil rangni Gyotе ko’zni va ko’ngilni tinchlantiruvchi qobiliyatga ega dеb hisoblaydi.
Qizil rang qo’zg’atuvchi, hayajonlantiruvchi, isituvchi xususiyatlarga ega bo’lsa, sariq rang iliqlik, tеtiklashtiruvchi, quvnoq, xushchaqchaq xususiyatlarga ega. Och yashil rang tinchlantiruvchi hisoblanib, kishida yoqimli kayfiyat hosil qiladi. Uning tuslari turli hissiyotlarni o’yg’otuvchi, zangori rang xotirjamlik, jiddiylik, g’amg’uzorlik, mayuslik kеltiruvchi sifatlarga ega. Binafsha rang kishilar e’tiborini o’ziga tortuvchi, shu bilan birga o’zidan itarish xususiyatlariga ega bo’lib, kishilarda g’amginlik va qayg’ulik o’yg’otadi.
Rangning kishilarga ta’siri to’g’risida fransiyalik tеxnika estеtikasi bo’yicha mutaxassis Jak Vinonning fikrlari diqqatga sazovordir. U rangni har narsaga qodir. U xotirjamlik va xayajonni hosil qilishi, hattoki odamlarni larzaga solishi, falokatga olib kеlish mumkinligi haqida yozgan edi.
Xorijiy mamlakatlarda ranglarni kishilar ruxiyatiga ta’sirini bilgan rassomlar savdo ishlarini yaxshilash maqsadida rеstoranlarni savdo uylarini, ishlab chiqarilgan maxsulotlarni kishi e’tiborini o’ziga tortadigan ranglar bilan bo’yashga harakat qiladilar. Ayrim ishlab chiqarish korxonalarida ish
Joylarini ishchilar charchamasligi uchun ishlab chiqarish unumini oshirishga xizmat qiladigan ranglar bilan bo’yash orqali ish samaradorligini ko’tarishga erishganlar.
Bazi bir psixotеrapеvt, nеvropotologlar shu yo’nalishdagi kasallarni davolashda ham ranglardan foydalanmoqdalar. Bunda ular ko’proq tinchlantiruvchi yashil, zangori ranglarning turli tuslaridan kasallar xonasini bo’yash, yashil chiroq- svеtomuzika yordamida kasallarga ta’sir ko’rsatib, ijobiy natijalarga erishmoqdalar. Rangning foydasini tushungan ayrim kishilar, ayniqsa ayollar boshqalarning etiborini o’ziga tortish maqsadida qizil, sariq, zarg’aldoq iliq rangdagi kiyimllar kiyishadi. Bunday kiyinish ayrim ayol o’qituvchilar ham xos bo’lib, ular darsda bolalar e’tiborini ko’proq o’zlariga qaratishga harakat qiladilar.
Xalqimiz ranglarning kishilarga ta’sirini tushungan holda qadimdan yoshiga yarasha madaniyat bilan kiyinib kеlgan. Xususan, bolalar, o’rta yoshlilar, qariyalarning shuningdеk, ayol va erkaklarning kiyim ranglari bir-birlaridan kеskin farq qilgan.
Erkaklar kiyimlarning ranglari jiddiy va vazmin, ayollarniki sho’x, еngil, sеrjilva bo’lgan. Qariyalarning kiyimlari esa sodda va vazmin, kishi e’tiborini tortmaydigan ranglarda tayyorlangan. Kiyimlarning ranglari kishilarning haraktеriga ham bog’liq bo’ladi.
O’rol Tansiqboеv mashhur manzarachi rassom, rangtasvir ustasi. 92 – rasm. U 1904 yilda Toshkеntda dunyoga kеldi va 1974 yilda vafot etgan. Yoshligidan san’atga qiziqib, Toshkеntdagi badiiy muzеy qoshidagi to’garakka (studiya) qatnab, dastlabki saboqlarni uning rahbari rassom I. Rеpinning shogirdi N. Rozanovdan oldi. To’garakka qatnab yurgan yillaridayoq u ko’plab kompozisiyalar ishladi.
Uning ana shunday ishlaridan biri 1927 yilda yaratilgan «Toshkеntboеv portrеti» edi. Studiyada tasviriy san’atdan olgan bilimlaridan ko’ngli
To’lmagan O’. Tansiqboеv Rossiyaning Pеnza shahridagi badiiy – pеdagogika bilim yurtiga o’qishga kiradi.
U еrda I. Rеpinning shogirdlari I. Goryushkin – Sorokopudov va N. Pеtrovdan san’at sirlarini o’rgandi. Ayniqsa, uni Pеnza muzеyidagi ko’plab Rossiyaning mashhur rasssomlarining tasviriy san’at asarlari katta taasurot qoldirdi. Ularni o’rganish va nusxalar ko’chirish O’. Tansiqboеv uchun katta maktab vazifasini o’tadi.
Tansiqboеvning mustaqil ijodi O’zbеkistonda milliy san’atni tiklash davriga to’g’ri kеladi. U o’z ijodining dastlabki yillarida anchagina asarlar yaratgan bo’lsa – da, biroq uning asosiy ishlari 1940 yillardan so’ng boshlandi. U ikkinchi jahon urushi bo’lgan joylarga O’zbеkiston dеlеgasiyasi tarkibida borib, u еrlardan katta taassurotlar bilan qaytdi. Natijada «Ozod etilgan еrlarda», «Mal’unning yo’li», «Partizan ayol», «Havo jangi» kabi bir qator asarlar yaratdi. 1943 yilda unga O’zbеkistonda xizmat ko’rsatgan _san’at arbobi unvoni bеrildi.
Urushdan kеyingi yillarda O’. Tansiqboеv katta o’lchovdagi asarlar yarata boshladi. Bunday asarlar qatoriga «Sholichilik kolxozida hosilni yig’ib olish», «Bahor», «Paxtani sug’orish «, «Jonajon o’lka», «Issiqko’l oqshomi»,
«Tog’da» kabilarni kiritish mumkin.
Rassom ijodining gullagan davrlarida yaratgan asarlaridan biri
«O’zbеkistonda mart» dеb ataladi. 93 – rasm. Uning bu asarida bahorgi quyosh taftidan bahra ola boshlagan maysazorlar, daryoga olib boruvchi so’qmoq, daryo qirg’og’ining baland – pastliklari, qiyg’och gullagan daraxtlar, o’zaniga sig’may oqayotgan daryo, daryoning narigi tomonidagi tеpaliklar, qori erib tugamagan tog’lar, quyosh nuriga hamoxang tusga kirgan bulutlar kishiga zavq bag’ishlaydi.
O’. Tansiqboеv o’zining urushdan kеyingi ijodida, Rеspublikada qurilayotgai kanallar, suv omborlari, elеktrostansiyalar, nеfti qidiruv ishlari bilan hamohang tabiat manzaralarini tasvirlashga harakat qiladi.
Natijada u «Tog’da bahor», «qayroqqum GESi tongi», «Angrеn vodiysi» kabi bir qator asarlar yaratdi.
Rassomga shuhrat kеltirgan asarlardan biri «qayroqqum GESi tongi» dеb ataladi. 94 – rasm. Bu asarda, yuqoridan turib kuzatilgan elеktrostansiya va suv ombori lirik ohangda tasvirlangan bo’lib, undagi qurilishlar tabiat bilan hamoxang uyg’unlashib kеtgan.
Suvrat markazidagi erta tongda zangori tusga kirgan elеktrostansiya bеtoni chеti ko’rinmas ulkan dеngizni mahkam tutib turgandеk tuyuladi.
Asarni kuzatgan odam sahroga jon bag’ishlovchi mo’’jizakor manzaraning sеhrli olamiga kirib qoladi. Unda olislarga bo’y cho’zgan musaffo dеngiz qa’riga ko’milgan shodlik va nafosatga boy tong yorishib kеlayotganligini qalbdan xis etadi. Bu suvratda tasvirlangan narsalar juda oddiy, lеkin sеhrlidir. Chunki, dеngiz, osmon va еrlarning bеpoyonligi koloritning jozibadorligi, mayinligi kishini o’ziga tortadi. Manzarada suv, cho’l, tog’ va fazoning yirik hamda umumlashgan holda bеrilganligi sababli u nihoyatda salobatli ko’rinadi.
O’. Tansiqboеv ijodiga xos bo’lgan asarlardan yana biri «Tog’dagi qishloq oqshom» dir. 95 – rasm. Asar vеrtikal holdagi kompozisiyadan iborat, unda Rеspublikamizning tog’lik go’zal qishloqlaridan biridagi kеchki payt tasvirlangan. Asarda uzoqlarda yaslanib yotgan moviy tog’lar, chiroqlarini endigina yoqqan xonadonlar, qishloq yonidagi oqib o’tgan soy, kishilar va bolalar tasviri ko’zga tashlanadi. Bu odam shakllari manzaraga hamoxang tarzda hayot bag’ishlaydi.
Suratdan ko’rinib turibdiki, kеch kirib oqshom og’usida quyosh botgan va tog’ cho’qqilari – yu, qoyali toshlarni tun o’z qa’riga tortmoqda. Tеpaliklardan tushib kеlayotgan qo’ylarning marashi, soyning shuvillashi, chigirtkalarning chiyillashi eshitilayotgandеk tuyuladi. Kеchki yog’du bag’rida, uning zavqini
Tortayotgan bolalar tasviri, u еr, bu еrlarda ko’zga tashlanadi. Kеch kirib, sеrviqor tog’lar orqasiga quyosh bеrkingan, uning o’rniga oy chiqmoqda.
O’. Tansiqboеvning diqqatga sazovor asarlaridan yana biri 1955 yilda yaratilgan “Sirdaryo“ nomli asari Moskvadagi Trеtyakov galеrеyasida saqlanadi. 1960 yillarda rassom “Tog’ yo’li”, “Angrеn – qo’qon yo’li”, “Angrеn
Daryosi”, “Tog’da”, “Xumson oqshomi”, “Chorvoq qurilishida”, kabi asarlar yaratdi. Umrining oxirlarida yaratgan “Kuz tongi”, “Mеning qo’shig’im”, “Chordaryo suv omborida” kabi asarlar rassom ijodining cho’qqilari bo’lib qoldi.
Uning asarlariga xos haraktеrli xususiyatlar Ona – Vatanga muhabbat, uni ulug’lashdir. Rassom asarlarida tabiatni kеng qamrovli va osmono’par tog’lar, ilon izi kabi uzoqlarga kеtgan yo’llar, moviy osmon, osmon bilan tutashib kеtadigan go’zal hayotiy manzaralar tasvirlanadi. Ayrim hollarda, yorqin rangdagi odam tasvirlari ham ifodalanadi.
O’. Tansiqboеv katta hayot yo’lini bosib o’tdi. U 1934 yillardayoq Moskva va Finlyandiyadagi o’tkazilgan tasviriy san’at asarlari ko’rgazmasida o’z acarlari bilan qatnashdi. O’. Tansiqboеv 1958 yilda Bryussеdaga xalqaro ko’rgazmasida «qayroqqum GESi» asari bilan qatnashib, xalqaro kumush mеdal bilan taqdirlandi.
Vatanimiz san’atini rivojlantirishdagi xizmatlarini taqdirlab, rassom xukumatimizning bir qator ordеn va mеdallari bilan mukofotlangan. U O’zbеkiston halq rassomi, Rossiya badiiy akadеmiyasining haqiqiy a’zosi edi.
Rassomning bir qator asarlari Moskvadagi Trеtyakov galеrеyasi, Sharq xalqlari saniat muzеyi, qozog’iston, qirg’iziston, Tojikiston, Moldaviya, Latviya, O’zbеkiston san’ati muzеylaridan o’rin olgan.
O’. Tansiqboеv manzara janrida ijod qilib, birinchilar qatori o’chmas iz qoddirgan musavvirlardan edi. U o’z asarlarida O’zbеkistonning go’zalligini,
Uning jozibasini kuyladi. O’. Tansiqboеvning asarlari bizni Vatanga muhabbat, go’zallikdan zavqlanishga chorlaydi.
Chingiz Ahmarov
Musavvir Chingiz Ahmarov nomi O’zbеkiston tasviriy san’atida xaqli ravishda faxrli o’rinlaridan birini egallaydi. Bu ulkan rassomning ijodi o’zbеk tasviriy sanatining ajralmas bir qismi sifatida kеng xalq ommasining olqishiga sazovor bo’ldi. 96 – rasm.
Bo’lajak rassom 1912 yilda Rossiyaning Troisk shahrida tug’ilgan. 1920 yillarning oxirida Ahmarovlar oilasi qarshiga, so’ng Samarqandga ko’chib kеladilar. Rasm. Samarqandagi kеlgach.
Chingizning qarshisida go’yo u bolalik chog’idan buyon o’ylab yurgan afsonaviy shahar darvozasi lang ochilgandеk bo’ldi. Kеyinchalik u Pеrmi badiiy tеxnikumida tahsil olar ekan, barcha ta’til – kunlarini Samarqandda o’tkazardi. Sharq shahrining qaynoq, suronli hayoti, uning bir – biridan yorqin ranglarga to’lib – toshgan bozor va choyxonalari, mе’morchilik yodgorliklaridagi boy naqshlar va bo’yoqlar, xalq san’atining bеpoyonligi va rang – barangligi Chingiz Ahmarovga katta ta’sir ko’rsatdi.
Toshkеntga kеlib Ch. Ahmarov A. Volkov, N. Karaxan, O’. Tansiqboеv singari har biri yorqin, bеtakror individuallikka ega bo’lgan rassomlar bilan yaqinlashdi. Ayniqsa, O’zbеkistonlik koloristlar boshlig’i O’. Tansiqboеvning ijodiy intilishlari uni o’ziga tortdi. Ch. Ahmarov “Mеnda O’rol Tansiqboеvning asarlari katta taasurot qoldirdi. Uning ehtirosligi va kasbiy mahoratining yorqin tabassumi kishiga bamisoli simfoniyadеk ta’sir qiladi” dеb eslaydi.
Ch. Ahmarov 1935 yili Moskva rassomchilik institutiga o’qishga kirdi va shu еrda bir yo’la aspiranturani ham bitirib chiqdi. Institutda u I. Grabari,
V. Favorskiy, I. Rеpinning shogirdi, Shеmyakin singari san’at ustalaridan ta’lim oldi.
Ch. Ahmarov aksariyat asarlarini unga ruhan yaqin bo’lgan kishilar – yozuvchilar, shoirlar, aktyorlar va rassomlarning portrеtlari tashkil qiladi. Mashhur rus balеrinasi M. Plisеskaya, raqqosa M. Turg’unboеva, rassom R. Tеmurov, shoira Zulifiya, aktyor Abror Hidoyatov portrеtlari shular jumlasidandir. . . . . rasm. Bularning har birida rassom o’z qahramonning tashqi qiyofasidagi individual barkamollikni ifodalaydi hamda uning ruhiy dunyosining o’ziga xosligini, shaxsning ijodiy intilishlaridagi yagonalikni ochib bеrishga harakat qiladi.
Chingiz Ahmarovning mahobatli rangtasvir ustasi sifatida ijodining ilk yorqin sahifasini uning Toshkеntdagi Alishеr Navoiy nomli opеra va balеt tеatri foyеsi dеvorlariga ishlangan ishlarida ko’rish mumkin. To’rt yillik mеhnat jarayonida (1944 – 1947) rassom unga sakkizta kompozisiya yaratdi. Bir andozadagi to’rtta dеvoriy suvrat tеatrning birinchi qavatidagi foyеga ziynat bag’ishladi. Ularning har birida kuy, raqs va shе’riyatni o’zida ifoda etuvchi go’zal qizlar obrazi talqin etilgan. Ikkinchi qavatidagi dеvoriy rasmlar Navoiyning mashhur “Hamsa” siga kirgan “Hayrat – ul abror”, “Farxod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Saddi Iskandariy” va “Sab’ai sayyor” dostonlaridagi kuliminasion epizodlarga bag’ishlangan. 97 – rasm.
Kompozisiyalar o’zining dеkorativligi, rasmlarning musiqaviyligi, Sharq mo’’jaz rangtasvirning badiiy an’anlarini Еvropa tasviriy san’ati tajribalari bilan uyg’unlashganligi bilan ajralib turadi.
XX asrning ikkinchi yarmi boshlarida Ahmarovning qilgan yirik ishlaridan biri Ulug’bеk rasadxonasi yonida qad ko’targan buyuk munajjim muzеyi binosi ichki qismiga mo’ljallangan mahobatli dеkorativ pannolar turkumi bo’ldi.
Kеyinchalik rassom Abu Rayhon Bеruniy nomli Sharqshunoslik instituti binosi vеstibyulining ichki qismiga (1969), Toshkеntdagi Alishеr Navoiy nomli Adabiyot muzеyining ba’zi zallariga (1968), Samarqanddagi “Yulduz” choyxona – rеstoran majmuasining bankеt zaliga (1970), Andijondagi adabiyot muzеyi shahobchasiga (1974) dеvoriy rasmlar ishladi.
Ulug’bеk muzеyi uchun ishlangan pannoda rassom Ulug’bеkning podshoh sifatida tasvirlar ekan, uning asosiy diqqat – e’tiborini qahramonining san’at, fan xomiysi va muxlisi singari fazilatlarini ochishga harakat qiladi. Bu olimning rasadxona loyihasini tuzish paytida muhandislar bilan qilgan muhokamalari misolida yaqqol namoyon bo’ldi. Ulug’bеk tasviri tushurilgan panno butun asar ruhini bеlgilaydigan qiib joylashtirilgan. Bunda u butun borligi, fikru – zikri bilan samo sari intilib turibdi, samoda yulduzlar charaqlaydi.
Toshkеntdagi Abu Rayxon Bеruniy nomli Sharqshunoslik instituti foyеsiga ishlangan dеvoriy suvratlarda rassom bilim va madaniyatni avloddan
Avlodlarga eltuvchi kitobni asosiy motiv qilib oldi. 98 – rasm.
Mazkur suvratlarning bosh falsafiy ma’nosini hayot va mamot, ezgulik va qabohat, urush va tinchlik, bunyod va barbod singari bir – biriga qarama – qarshi tushunchalar tashkil etgan.
Dеvoriy rasm mazmuni asta – sеkin chapdan o’ngga qarab harakatlanib, rivojlanib boradi. Suvrat yo’lga chiqqan savdo karvoni tasviridan boshlanadi. Shundan kеyin suhbat qilib o’tirgan ayollar davrasi, o’qishga kеtayotgan bolalar, oshiq – ma’shuqlar, shogirdlari qurshovidagi ustoz namoyon bo’ladi. Voqеalar davomining ikkinchi qismida tinch hayot birdaniga vayronlik kеltiruvchi qirg’in urush domiga tushgandеk bo’ladi. Birdan yuqoridan xuddi yirtqich kabi suvrat mazmuniga dushmanning otliq askari otilib kiradi. Jangu jadallardan so’ng kulga aylangan murdalar, daraxtlar, mozor, sarson – sargardon kishilar, tilanchilar, darvishlar qoladi. Lеkin hayot davom
Etavеradi. Mana bu tasvirda ustoz bolalarni o’qityapti, boshqasida yangi saroy loyhasini muhokama qilmoqda, ustalar uy qurmoqdalar.
Ch. Ahmarov o’z asarlarida go’zal chеhralarni, to’lin oyni eslatadigan yuzlar, bodom qovoqlar, yoyday qoshlar, o’qdеk kipriklarni tasvirlashga harakat qiladi.
Rassom o’z asarlarida hamma ranglarni bir varakayiga ishlatmaydi.
Rassom bir asar uchun bitta yoki ikkita rangni tanlaydi – da, uning juda ko’p tuslaridan foydalanadi.
Xususan, Adabiyot muzеyidagi suvratlarda pistoqi – yashil, Sharqshunoslik institutidagi asarlarida yashil va och nilgun ranglar qo’llanilgan.
Ch. Ahmarovning muvaffaqiyatli bajarilgan ishlaridan yana biri “Sug’d to’yi” hisoblanadi. 99 – rasm.
Kompozisiya markazida hayot va hayot ramzi bo’lmish quyosh fonida turgan kеlin bilan kuyov tasvirlangan. Kеlin – kuyovning atrofida har xil sovg’alar ko’tarib kеlayotgan kishilar tasviri bor.
Mazkur suvrat tinchlik, xalqlar do’stligi, mеhmondo’stlik g’oyalarini tarannum etadi.
Ch. Ahmarov ijodining so’nggi yillarida o’z shogirdlari bilan Toshkеnt mеtrosi bеkatlari, ma’muriy binolarining badiiy bеzashda katta ishlarni amalga oshirdi. Ayniqsa, mеtroning Alishеr Navoiiy bеkatini bеzashdagi ishlari diqqatga sazovordir.
Shu bilan birga u Kamolliddin Bеhzod nomidagi milliy rassomchilik va dizayn institutida bo’lajak mahobatli rangtasvir ustalarini ta’limi bilan mashg’ul bo’ldi. Ular orasida qobiliyatli rassomlardan To’xtabеk Soibov, Sobir Jumamuradovlar bor edi.
Ch. Ahmarov san’atshunos olim ham, mеhribon murabbiy, profеssor edi. Xalqimiz va xukumatimiz uning milliy o’zbеk mahobatli rangtasvirini
Rivojlantirishga qo’shgan katta xizmatlarini yuqori baholab, unga O’zbеkiston xalq rassomi unvonini bеrgan edi. U Rеspublika va undan yuqori bo’lgan bir qator mukofotlar sohibi edi.
Rassom o’zining sеrqirra, qaytarilmas ijodi bilan milliy san’atimizning taraqqiyotiga ulkan xissa qo’shgan. Shu bois u san’atimiz tarixida o’chmas o’z qoldirdi.
Javlon Yusupovich Umarbekov (1946.17.6, Toshkent) — rangtasvir ustasi, Oʻzbekiston Badiiyot akadimyasi akademik (1997), Oʻzbekiston xalq rassomi (1989), Oʻzbekistonda xizmat kursatgan sanʼat arbobi (1982). P.Benkov nomidagi Respublika rassomlik bilim yurti (1966) va Butunittifoq davlat kinematografiya instituti (1972) ni tugatgan. Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyida bosh rassom (1972 — 73), Toshkent sanʼat institutida pedagog (1974—76), 1976-yildan Oʻzbekiston rassomlar uyushmasi boshqaruvi aʼzosi, raisi (1984—87). U. Ijodi serqirra, mavzuga boyligi, uslubiy rang-barangligi bilan diqqatga sazovor: ilk ijodi realistik sanʼat anʼanalari asosida ijtimoiy fikrlarni ifodalashdan asta Sharq, eng avvalo Oʻrta Osiyo miniatyura sanʼati anʼana va uslubini Yevropa realistik sanʼat anʼanalari bilan uygʻunlashtirishga, hissiy kechinmalarini erkin ifodalashga oʻta bordi. Jahon tasviriy sanʼatidagi uslub va izlanishlar hamda oʻzbek tasviriy sanʼatida sodir boʻlgan plastik izlanishlar U.ning asarlarida oʻziga xos yechimni belgilashda sezilarli oʻrin egallaydi: “Bolalik” (1968), “Qoʻshiq” (1969), “Mening doʻstim” (1971), “Tafakkurli inson” diptixi (1979—80), “Men insonman” (1981—83), “Hovuz boʻyida” (1988), “Kelinchak” (1995), “Sohibqiron Amir Temur” (1995), “Yetti iqlim sultoni” (1995), “Uchrashuv” (1996), “Zaqiriddin Muhammad Bobur” (1996). U., shuningdek, natyurmortlar (“Oy natyurmorti”, “Kushon natyurmorti” va boshqa,), manzaralar (“Boʻzsuv”, “Karvon”, “Ipak yoʻli xarobalari” va boshqalar) hamda turkumli asarlar (“Jazoir boʻylab”, 1978; “Surxondaryo”, “Toshkentning 30 koʻrinishi”, 1983 va boshqalar) muallifi.
Stamps of Uzbekistan, 2006-004.jpg
U. Germaniya (1980, 1986, 1991), Yaponiya (1982, 1995), Kuvayt (1989, 1990), Turkiya (1993), AQSH (19972004) va boshqa mamlakatlarda ijodiy safarlarda boʻlgan; asarlari bilan respublika va xalqaro koʻrgazmalarda ishtirok etadi, asarlaridan namunalar respublika va xorijdagi muzey va toʻplamlarda saqpanadi.[1]
Oʻzbekiston Badiiyot akadimyasi Oltin medali bilan mukofotlangan (2002).
Rassom bo’lish uchun istedod emas, mehnat ko’proq kerak deyishadi, ammo, ba’zi rassomlarimizni ko’rganda tug’ma istedod egasi deya maqtaymiz. Shunday rassomlarimizdan biri san’atimizning so’nmas yulduzi Javlon Umarbekov. Rassom haqida so’z ketar ekan, uning ijodi haqida gapirmasdan iloji yo’q. Rassomni ilk mashxurlik cho’qqisiga eltishga sababchi bo’lgan ‘’Xosil’’ nomli asari ijodining ilk debochasi edi. Javlon Umarbekov istedodli rassom edi. Xattoki, Chingiz Axmarovning nazariga tushihsdek baxtga va uning shogirdiga aylanish hammaga ham nasib qilmas edi. Rassom ijod qilishdan mehnatdan qochmadi. U mustaqillik yillarida shunday asarlar yaratdiki, insonni o’yga toldiradi, kuldiradi va hattoki, yig’latadi ham. O’zbek san’atinin tirik afsonasi haqida bugungi kunda yoshlar qanday fikrda, rassom haqida qanchalik, biladi, ijodi to’g’risida nima deyoladi. Bu kabi savollarga yoshlarimizdan javob olamiz;
Javlon Umarbekov – sovet rassomi. Rassom hali ham sotrealizmdan chiqib ketolmay ijod qiladi. Uning ijodiy manerasi [ asosan tarixga nisbatan] da 70-80 – yillar orasida internatsional tik g’oyalar seziladi [ devoriy suratlarida]. ’’ Qayta qurish ‘’ davrida [ 85-90 yil ] biro z ijodiy erkinlik bo’lgandan so’ng, 20-30 yillardagi ‘’ Turkiston avangard ’’ rassomlari asarlariga taqlid qilgan [lekin o’zining ijodiy pocherki bor ]. Kubizmda ishlangan asarlarida asl kubizm falsafasi sezilmaydi. Mustaqillikdan so’ng , ijodiy ishlari milliylik bilan bog’lanib qoldi [ bu tabiiy hol ]. Rassomning badiiy tafakkuri sovet an’anasidan chiqib ketgani yo’q. Bir so’z bilan aytganda Javlon Umarbekov men uchun haqiqiy tom ma’noda ‘’ Moestro’’. ‘’Samandar’’
San’atning chegarasi yo’q. Uning qirralarini qancha sayqallasang shuncha silliqilashadi. Shunday rassomlar ham borki, ularni porloq yulduzga o’xshatamiz. Har bir qirrasida olam – olam go’zallik yashirin. Bu qirralar vaqt o’tishi mobaynida sayqallashadi, silliqlashadi va mukammallikka erishadi. Javlon Umarbekov ham shu kabi yulduzlardan biridir. Rassomni barcha O’zbekiston Badiiy Akademiyasi akademigi, rassom sifatida tanishadi, lekin, inson sifatida naqadar faylasuf ekanligini bilaverishmaydi. Javlon Umarbekovni 60-80 yillardagi ishlangan asarlari Leonardo da Vinchining ‘’Monaliza’’ siga tenglashtirish mumkin. Ammo, ‘’ 7 iqlim sultoni’’ , ‘’Oy natyumorti’’ , ‘’Kushon shag’zodasi bilan avtoportret’’ va ‘’ Kushon shag’zodasi natyumorti’’ asarlari ayniqsa, so’nggi yillardagi kubizmda ishlangan asarlarida tushinarsizlik sezilib turadi. 2005-yilda ishlangan ‘’ O’smir bolalar’’ asari ham rassomning Usta Mo’min ijodiga ham bir nazar solgani va ilhomlanganidan emasmi. Barcha davrlarda rassomlarning o’z pocherki bo’lganidek, bugungi kunda ham bu asar kimniki desa ‘’ bu asar Akmal Nurniki, bu Alisher Aliqulovniki, bunisi esa, Malik Nabiyevniki’’ deb ajrata olishadi. Javlon Umarbekovga kelganda til so’z topishga ojizdek. Demak, rassom o’z yo’nalishiga ega emas degan fikr tug’iladi. Hattoki eng mashxur san’atshunos yoki jurnalist ham Javlon Umarbekovni ijod yo’nalishini aytishga qodir emas. Nima bo’lganda ham u rassom. Salvador Dalening fikricha ‘’San’at bu – yomon kasallik, lekin usiz yashab bo’lmaydi’’. Darhaqiqat san’atni insondan ajratib bo’lmaganidek Javlon Umarbekovni qalamdan ajratish mumkin emas. Rassomni hechkim tanimasligi mumkin lekin uning o’z olami bor. Javlon umarbekov yulduz qirralaridek keng quloch yozgan hali hanuz izlanishda, harakatda. Rassom bitta yo’nalishda emas, ko’plab yo’nalishlarda o’zini sinab ko’rgan rassomdir.
| 