Yangi o’quv materialini mustahkamlash

132 
1. Banklarning funksiyalari o’rganish mezonlari. 
2. Banklarning funksiyalari
Tayanch so’z iboralar: 
Banklarning mohiyat ularning funksiyalarida yana ham yaqqolroq namoyon 
bo’ladi. Banklarning funksiyalari ularning nazariy masalalari sifatida e’tirof etiladi. 
Shu bois ham banklarning mohiyatni yoritishda vujudga kelgan qator mulohazali 
holatlar ularning funksiyalarini yoritishda ham mustasno emas. Xususan, iqtisodiy 
adabiyotlarda banklarning funksiyalari haqida qator mulohazali va tushunmovchilik 
holatlari mavjud. Masalan, ayrim manbalarda banklar bajaradigan operatsiyalar 
ularning funksiyalari sifatida qayd etiladi. Bu yerda bank faoliyati natijasida ular 
tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalari nazarda tutiladi. Biroq, shuni 
ta’kidlash joizki, banklarning barcha operatsiyalari ham ularning funksiyalari bo’la 
olmaydi. Bank funksiyasi uning ma’lum ko’rinishdagi faoliyatini ifodalaydigan 
iqtisodiy kategoriya bo’lishi lozim. 
Shunga qaramasdan, ayrim iqtisodiy manbalarda banklar to’lov aylanmasi, 
kassaga naqd pullarni qabul qilish va berish, kredit berish,qimmatli qog’ozlarni 
saqlash va boshqarish, naqd va naqdsiz ko’rinishda horijiy valyutani sotish va sotib 
olish, shuningdek, bank tomonidan bajaraladigan boshqa operatsiyalar ularning 
funksiyalari sifatida ta’kidlanadi. Bundan tashqari, iqtisodiy adabiyotlarda 
banklarning qimmatbaho metallar va buyumlarni saqlash uchun maxsus seyflar 
berish, xo’jalik yurituvchi subyektlarning kapitalini shakllantirishda ishtirok etishi, 
kreditlash uchun resurslarni jalb etish va boshqa shu kabi operatsiyalari ularning 
funksiyalari sifatida talqin etiladi. Albatta, bu banklarning pul - kredit siyosatini 
amalga oshiruvchi muassasa sifatidagi faoliyatini aniqroq tushinishda va ularning 
imkoniyatlari kengligidan dalolat beradi. Biroq, ushbu operatsiyalarning barchasi 
banklarning funksiyalari bo’lib hisoblanmaydi.
Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, banklarning har - bir operatsiyasini ularning 
funksiyalari sifatida e’tirof etadigan bo’lsak, demak zamonaviy banklar 300 dan ortiq 
funksiyani bajaradi degan fikr paydo bo’ladi. 
Banklarning funksiyalari haqida gap ketganda, bu jarayonni nafaqat banklar nuqtai 
nazaridan, balki uning mijozlari manfaatlaridan ham kelib chiqib so’z yuritish lozim. 
Shu jihatdan banklarning funksiyalarini o’rganishda ularni quyidagi mezonlariga 
e’tibor qaratish lozim: 
1.
makroiqtisodiy darajada, banklar va real sector ishtirokchilari o’rtasida 
iqtisodiy munosabatlar; 
2.
banklarning tashkiliy - huquqiy va mulkiy shakli jihatidan amal qilishi 
(Markaziy bank, tijorat banki, ixtisoslashgan bank va boshqalar). 
Banklarning funksiyalari to’g’risida fikr yuritganda quyidagi masalalarni e’tibordan 
chetda qoldirish kerak emas. Birinchidan, banklarning funksiyalari ularning 
mohiyatni kengroq ochishga xizmat qilishi lozim, ikkinchidan, banklarning 
funksiyasi sifatida ta’kidlangan iqtisodiy kategoriya barcha moliyaviy institutlarning 
xususiyatlariga xos bo’lgan jarayon emas, balki faqat banklargagina xos bo’lgan 

133 
iqtisodiy kategoriya bo’lishi lozim. 
Ma’lumki, banklarning asosiy operatsiyalaridan biri iqtisodiyotdagi bo’sh pul 
mablag’larini tegishli shartlar asosida o’ziga jalb etishga qaratilgan. Bu banklarning 
funksiyasi bo’la oladimi, degan savol tug’iladi. Markaziy bankda tijorat banklarining 
majburiy zahiralari jamg’ariladi, banklarda esa aholi va mijozlarning vaqtinchalik 
bo’sh pul mablag’lari jamg’ariladi. Iqtisodiyotda vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larni 
jamg’arish banklarning qadimiy operatsiyalaridan biri hisoblanadi. Bu yerda asosiy 
masala shundan iboratki, vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larni jamg’arish faqatgina 
banklarga xos bo’lgan operatsiya emas, ushbu operatsiyani jismoniy shahslar yoki 
boshqa yuridik shahslar ham amalga oshirishi mumkin. Chunki, har qanday subyekt u 
yoki bu obyektni moliyalashtirish uchun dastlab ma’lum miqdordagi moliyaviy 
mablag’larni jamg’arishi lozim. Biroq, masalaga yanayam chuqurroq yondashadigan 
bo’lsak, banklar ushbu operatsiyani bajarganda boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlar 
bajaradigan operatsiyalardan jiddiy farq qiladi. Ular asosan quyidagi xolatlarda 
namoyon bo’ladi: 
1.
banklar pullarni jalb etganda o’z pullarini emas, balki begona 
shahslarning mablag’larini jamg’aradi; 
2.
banklar jamg’argan mablag’larni o’zining ehtiyoji uchun emas, balki 
boshqa shahslarning ehtiyojlari uchun sarflaydi (qayta taqsimlash asosida). 
Banklarning funksiyalari hususidagi mulohazalarni chuqurlashtirish fikridan yiroq 
ekanligimizni ta’kidlagan holda, ularning quyidagi funksiyalari mavjudligini qo’llab - 
quvvatlaymiz. 

Download 4,02 Mb.