o’quvchilar “Test” usulida savol-javob  o’tkazadi Yangi o’quv materiali bayoni

141 
shaxslar yig’ilgan boyliklar-pullar samarasiz, harakatsiz yotganini tushunishar va 
agar mavjud mablag’larning hech bo’lmaganda bir qismini bo’lsa ham vaqtinchalik 
foydalanishga berilsa, sezilarli foyda olish mumkinligini bilishar edi. Shunday qilib, 
asosida pullarni ma’lum muddatga qaytarish va foiz to’lash shartlari bilan berish 
yotgan ssuda (kredit) operatsiyalari paydo bo’lgan. Bunda garov sifatida uylar, 
kemalar, qimmatbaho buyumlar, chorva mollari, qullar qabul qilingan. 
Bir bankir, aniqrog’i pulni saqlab beruvchi xizmatlaridan bir-biri bilan o’zaro 
xisob-kitoblar bilan bog’langan bir necha shaxslar foydalanish mumkin bo’lgani 
uchun, asta-sekin mijozlarga hisob-kitob xizmatini ko’rsatish operatsiyalariga 
ehtiyoj paydo bo’la boshladi. Dastavval ular quyidagicha amalga oshirilar edi. Har 
bir omonatchi pulni saqlab beruvchida uning ismi yozilgan jadval shaklidagi o’z 
hisob varaqasiga ega bo’lgan. Bu jadvalda pullarning harakati (kirim yoki chiqim) 
aks ettirilar edi. Butun operatsiyani pulni saqlab beruvchi-bankir omonatchining 
og’zaki yoki yozma buyrug’i bilan amalga oshirar edi. Bunda mos o’zgarishlar 
o’zaro hisob kitoblarda ishtirok etuvchi shaxslar jadvallariga kiritilar edi. Bu eng 
sodda xizmatlar naqd pulsiz hisob-kitoblarning dastlabki shakllarini tashkil qilgan. 
Barcha yuqoridagi operatsiyalar dastlab alohida mavjud bo’lgan va 
keyinchalik ular biz bank deb nomlashga odatlangan bir xil tashkilotlar 
chegaralarida birlashganlar. G’arbiy Evropada oddiy ayirboshlash idoralaridan bank 
uylariga o’tish jarayoni 16-17 asrlarda ro’y berdi. 
Ko’pchilik iqtisodchilar bank mohiyatni ssuda (kredit) operatsiyalarida 
ko’rishga moyildirlar. Shuni hisobga olish kerakki, har bir davlatda bank 
faoliyatining qonuniy tariflarining o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Shunday qilib, 
bank ishining asrlik an’analariga ega Angliyada 1979 yilda banklar to’g’risida 
yangi qonun qabul qilindi. Unda “bank” atamasining ta’rifiga alohida e’tibor 
berilgan. Britaniyalik qonun chiqaruvchilar bank ta’rifini ancha soddalashtirganlar, 
ya’ni ular bank deganda Angliya Davlat Banki bank deb tan olgan har qanday 
kompaniya tushunilishi mumkinligini qayd etganlar. To’g’ri, o’z navbatida Angliya 
Banki Jahon tajribasi nuqtai nazaridan umum tan olingan bank xususiyatlariga ega 
bo’lgan mezonlarni o’rnatgan. Xususan, bank maqomiga da’vo qiluvchi kompaniya 
omonatlar qabul qilayotgani, kreditlar berayotgani, eksport-import moliya 
operatsiyalarini amalga oshirayotganligi, valyuta ayirboshlayotganligi, investitsion 
xizmat ko’rsatayotganligi va moliya bilan bog’liq masalalar bo’yicha maslahatlar 
berayotganligini isbot qilishlari ham kerak. 
Uzoq yillar davomida Jamiyat ning rivojlanishi va unga mos tovar-pul 
munosabatlarining o’sib, takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va 
ko’rsatadigan xizmatlari ko’lamining kengayib borishiga, jamiyat a’zolarining 
pulga bo’lgan talabining oshib borishiga olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik 
shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a’zolarining 
pul mablag’lariga bo’lgan talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan 
o’sishi va barqarorligini ta’minlash maqsadida banklar o’rtasida ular bajaradigan 
funksiya va operatsiyalar ko’lami taqsimlana borgan, ya’ni davlat nomidan, davlat 

142 
manfaatlarini himoya qilgan holda faoliyat ko’rsatuvchi banklar va alohida jamiyat
a’zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo’nalishni ham o’zida 
mujassamlashtirgan banklar (oxirigisiga Sobiq Sovetlar davridagi Davlat bankini 
kiritish mumkin) shakllana borgan. 
Hozirgi zamonda jahonda umum qabul qilingan tizim bo’lib, ikki pog’onali 
bank tizimi xizmat qiladi va u davlat Markaziy banki va tijorat banklari 
tarmog’ini o’z ichiga oladi. 

Download 4,02 Mb.