Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi

143 
Markaziy bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari 
faoliyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u ko’pchilik moliya 
institutlari, banklarning faoliyatida moliyaviy jihatdan muammolar yuzaga 
kelganida, banklar omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini bajara olmay qolgan 
holda moliyaviy sarosima paydo bo’lishining oldini olishi kerak. Bu masalani hal 
qilish uchun Markaziy bank, avvalo, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini 
ikkinchi pog’ona - tijorat banklari tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank 
majburiyatiga tijorat banklarining har kunlik faoliyatiga aralashish kirmaydi. 
Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to’lovga 
qobiliyatliligi va likvidliligini ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar 
manfaatlarini himoya qilishi kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi 
yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog’onasiga etkaziladi. 
Markaziy bank pul siyosatini o’tkazish yo’li bilan muomaladagi pul massasi 
ustidan nazoratni amalga oshiradi va inflyatsiya, ishsizlikning past darajasini 
ta’minlash va iqtisodiy o’sish uchun shart-sharoitlar yaratishi kerak. Bunda 
Markaziy Bank emission bank vazifasini bajaradi, ya’ni muomalaga pul 
belgilarini chiqarish va ularni muomaladan olish huquqiga ega bo’ladi. 
Markaziy bank yana tijorat banklari o’rtasidagi hisob-kitoblarni olib 
borishga imkoniyat yaratadi. 
Bank tizimining ikkinchi pog’onasi - bu xalq xo’jaligi va aholiga xizmat 
ko’rsatishda bosh bo’g’in bo’lgan mustaqil tijorat banklarning tarmog’idir. Ular 
yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob-kitob va kredit 
operatsiyalarni amalga oshirish va xizmatlar ko’rsatish hamda boshqa turli bank 
xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq operatsiyalarni amalga oshiradilar. 
Har bir mamlakatda tijorat banklarining soni turlicha bo’lishi mumkin. 
Masalan, Shvetsiyada Davlat banki 40ga yaqin tijorat banki faoliyatini nazorat 
qiladi,xolos, AQSh da 13 mingga yaqin tijorat banklari mavjud, Shveytsariyada esa 
har 10 ming aholiga bittadan moliya muassasasi to’g’ri keladi. Rossiyada 1995 yil 
boshiga kelib, Rossiya Markaziy banki tomonidan bank operatsiyalarini amalga 
oshirish litsenziyasiga ega bo’lgan 2486 ta tijorat banki qayd qilingan. 
1991 yilning 1 sentyabrida Respublikamiz mustaqilligining e’lon qilinishi 
butun dunyo mamlakatlari tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini 
bizning respublikamizga ham kirib kelishiga zamin yaratdi. Shuning uchun ham 
respublikamizdagi bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini 
yaratish zaruriyati tug’ildi. 
Mustaqillikka erishilgunga qadar O’zbekiston bank muassasalari sobiq Ittifoq 
bank tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. Shu bilan birga bu banklar sobiq “Ittifoq” 
bank tizimi doirasidan tashqarida faoliyat ko’rsata olmasdilar. Bank tizimi 3 turdagi 
banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va SSSR Tashqi savdo bankini 
va Davlat Mehnat omonat-jamg’arma kassalarini o’ziga olardi. Sobiq Ittifoq bank 
tizimida Davlat banki monopol mavqega ega bo’lib, u bir vaqtning o’zida emissiya 
instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish, xo’jaliklarga hisob-kitob operatsiyalari 

144 
bo’yicha xizmat ko’rsatuvchi markaz hisoblanardi. Ham emissiya funksiyalarini, 
ham hisob-kitoblar va kreditlar bo’yicha mijozlarga xizmat ko’rsatish 
funksiyalarini bajarishga monopollashuvi Davlat bankini davlat boshqaruv va nazorat 
organiga aylantirgan edi. 
Iqtisodiyotni boshqarishning markazlashtirilgan usulidan voz 
kechish va bozor iqtisodiyoti tomon dastlabki qadamlar qo’yilishi 
bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining qator kamchiliklari 
ro’yobga chiqdi. Bu esa, bank tizimida tub o’zgarishlarni amalga oshirishni talab 
etardi
. 
Bank tizimini qaytadan tashkil etish 1987 yilda boshlandi. Bu jarayonda 
bank tizimining tashkiliy tuzilmasini o’zgartirish, banklarning rolini oshirish, iqtisodiy 
tizimning rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kreditni harakatdagi iqtisodiy 
dastaklarga aylantirish ko’zda tutilgandi. 
Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat bankining yangi 
tuzilmasini tashkil etish bilan boshlandi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni 
o’z ichiga oladi: 
- ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va 
bevosita xo’jaliklarga xizmat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari; 
-
ixtisoslashtirilgan banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z-o’zini 
moliyalashga o’tkazish; 
- iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan 
kredit munosabatlari uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalar. 
Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus 
ixtisoslashgan banklar: Sanoat qurilishi banki, Kommunal qurilish va sotsial 
taraqqiyot banki, Agrosanoat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki, Jamg’arma 
banki toshkil qilinib xo’jaliklar bilan banklar o’rtasidagi aloqalari tobora 
yaqinlashtirildi, ixtisoslashtirilgan davlat banklari o’zlarida ma’lum darajada 
boshqaruvchilik rolini saqlab qoldilar.
O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich yo’lini 
tanlaganligi bois, 1-bosqichdagi kredit-pul siyosati sohasidagi asosiy vazifalar 
quyidagilardan iborat qilib qo’yildi: 
-Markaziy bank boshchiligida keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy 
banklarni o’zida mujassamlashtirgan ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish, 
respublika hududida yirik chet el banklarining bo’limlari va vakolatxonalarini 
ochish uchun qulay sharoit yaratish; 
-barqaror pul muomalasini ta’minlash; 
-kredit va naqd pul massasining asossiz o’sishini keskin cheklash; 
-O’zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur 
iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar, hamda imkoniyatlarini yaratish va boshqalar. 
Shunday qilib, O’zbekistonda Mustaqil bank tizimini yaratishning 

Download 4,02 Mb.