4
3
2
Tayanch bilimlarini
aniqlash:
“Savol-javob”,“Blits
so’rov” usulidagi faolliklari
Savollarga
to’liq
javob
beradi.
Savollarga
noto’liq
javob
beradi.
Savollarga
qisman
javob
beradi.
Savolllarga
umuman
javob
bermaydi.
Bilimlarini
mustahkamlash:
O’quv
topshiriqlarni
bajarish
O’quv
topshiriqni
to’liq
tahlil
qilib, uni
to’liq
bajarish
O’quv
topshiriqni
to’liq tahlil
qilib, uni
noto’liq
bajarish.
O’quv
topshiriqni
tahlil qilib,
uni qisman
bajarish.
O’quv
topshiriqni
tahlil qila
olmaydi, uni
bajara
olmaydi.
Jami:
5
4
3
2
3-ilova
Kichik guruhlar faolliklarini baholash mezonlari
K o’ r s a t k i ch l a r
Maks.baho
Guruh ishi natijalarining
bahosi
1
2
3
4
5
Ma’lumotning to’liqligi
5
Takdimot (ma’lumotning chizmali
tarzda takdim etilishi)
5
Guruhning
faollik
darajasi
(qo’shimchalar kiritish, savol-javoblar
berish)
5
Baholarning maksimal hajmi
5
4-ilova
Aqliy hujum qoidasi:
Hech qanday birga baholash va tanqidga yo’l qo’yilmaydi!
Taklif etilayotgan g’oyani baholashga shoshma, agarda u hattoki ajoyib va g’aroyib
bo’lsa ham hamma narsa mumkin.
Tanqid qilma, hamma aytilgan g’oyalar qimmatli teng kuchlidir.
O’rtaga chiquvchini bo’lma!
Turtki berishdan o’zingni ushla!
Maqsad miqdor hisoblanadi!
Qancha ko’p g’oyalar aytilsa, undan ham yaxshi: yangi va qimmatli g’oyalarni
paydo bo’lishi uchun ko’p imkoniyatdir.
Agarda g’oyalar qaytarilsa, xafa bo’lma va hijolat chekma.
Tasavvuringni “jo’sh urishiga” ruxsat ber!
5-ilova
Hamkorlikda o’qiyotganlar uchun asosiy qoidalar:
Nazariy o’quv mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
➢ topshiriqni birgalikda oddiy bajarish emas, balki birgalikda
o’qish;
➢ musobaqalashish emas, balki hamkorlashish;
➢ birgalikda ishlashga o’rganish, o’qish va ijod;
➢ har doim bir-biriga yordam qilishga, muvaffaqiyat quvonchi yoki
muvaffaqiyatsizlik achchig’ini birga tortishga tayyor bo’lish
Mavzu: Elektromagnit spektr standartlari va diapazonlar
Reja:
1.Elektromagnit spektr standartlari va diapazonlar.
2.Simsiz tarmoqlardagi asosiy taxdidlar
Elektromagnit nurlanishlar spektri
Elektromagnit nurlanishlarning radioto‘lqinlardan boshlanib, gamma-
nurlanishlar bilan yakunlanuvchi turli xillari mavjud bo‘lib, ular bir-biridan faqat
to‘lqin uzunligiga ko‘ra farqlanadi xolos. Elektromagnit to‘lqinlar vakuumda
yorug‘lik tezligida tarqaladi.
Maksvell qonunlarining kashf qilinishidan keyin, ushbu qonunlar o‘sha zamonda
hali fanga ma'lum bo‘lmagan tabiat hodisasi - elektromagnit to‘lqinlarning
mavjudligiga ishora berayotgani ma'lum bo‘ldi. Bunday to‘lqinlar o‘zaro bog‘liq
elektr va magnit maydonlarining fazoda yorug‘lik tezligida tarqaluvchi
tebranishlarini o‘zida namoyon qiladi. Ushbu mulohazalarni va o‘zi kashf qilgan
qonunlardan kelib chiqadigan boshqa muhim xulosalarni Jeyms Klark Maksvell
tenglamalar sistemasi ko‘rinishida ilmiy jamoatchilik e'tiboriga havola qilgan.
Ushbu tenglamalarga ko‘ra, elektromagnit to‘lqinlarning vakuumdagi tarqalish
tezligi shunchalik muhim va fundamental qiymat bo‘lib chiqdiki, uning butun olam
uchun universial konstanta ekanligi vajidan, fizikagi boshqa tezliklarni ifodalash
uchun qo‘llaniluvchi v belgisi o‘rniga, ushbu tezlik uchun (ya'ni, elektromagnit
to‘lqinlarning tarqalish tezligi uchun) alohida bir belgi - c qo‘llanilishi kerakligiga
qaror qilindi.Ushbu kasfiyotdan keyin, Maksvell darhol shuni tushundiki, biz
ko‘zlarimiz bilan koradigan oddiy yorug‘lik nurlari, ya'ni, ko‘rinuvchi yorug‘lik,
tabiatda mavjud rang-barang elektromagnit to‘lqinlar xilma-xilligining atiga kichik
bir qismi xolos ekan. Bu vaqtda ko‘zga ko‘rinadigan nurlar spektridagi yorug‘lik
to‘lqinlarining to‘lqin uzunliklari allaqachon fanga ma'lum bo‘lib, ya'ni,
binafsharang spektridan boshlab (400 nm) spektrning qizil qismi (800 nm) gacha
bo‘lgan uzunlikka ega elektromagnit to‘lqinlarni odamzot bevosita, o‘z ko‘zi bilan
tabiiy ravishda kuzatib kelayotgan edi. (nm - nanometr, ya'ni, 10
−9
metr
uzunlik).Kamalakdagi barcha ranglar uchun, mazkur torgina chegara doirasidagi
(400-800 nm) turli xil to‘lqin uzunliklari muvofiq keladi. Biroq, Maksvell
tenglamalarida elektromagnit to‘lqinlarining uzunliklari bunday muayyan aniq
chegara bilan chegaralanishiga tasdiq yoki ishora beruvchi biror ber cheklov
mavjud emas edi. Ya'ni, elektromagnit to‘lqinlarning uzunligi uchun chek-
chegaraning o‘zi yo‘q ekan. Olimning xulosalari va uning zamondoshlarining
ilmiy munozaralaridan shu narsa ma'lum bo‘ldiki, odam ko‘zi faqatgina juda
kichik chegaradagi elektromagnit nurlanishlarnigina farqlay olarkan xolos.
Musiqiy savodxonlik yuksak darajada bo‘lgan o‘sha zamonlarda, Maksvell
xulosasiga ko‘ra aniqlangan odamzot ko‘zining bunday noqisligini quyidagicha
qiyosiy o‘xshatish bilan tavsiflashdi: odamzotning ko‘zi - simfonik orkestrda kuy
ijro etayotgan turli tuman musiqa asboblari ichidan faqat skripkachining kuyini
ilg‘aydigan kishiga o‘xshaydi, tasavvur qiling, bunday odam orkestrdagi boshqa
o‘nlab asboblar - nay, baraban, kontrabas, pianino va boshqalarni esa mutlaqo
eshitmaydi; qulog‘i faqatgina skripkaning tovishini eshitadi xolos; vaholanki
orkestr katta va keng...
Maksvellning tabiatda yana turli tuman elektromagnit
to‘lqinlari mavjudligi haqidagi ilmiy taxminlaridan ko‘p o‘tmay, uning haq
ekanligini isbotlovchi qator kashfiyotlar seriyasi boshlanib ketdi. Eng birinchi
bo‘lib - radioto‘lqinlar kashf etildi. Bu ishni 1888 yilda nemis olimi Genrix Gers
(1857-1894) amalga oshirdi. Radioto‘lqinlar hamda, biz ko‘radigan yorug‘lik
nurlari orasidagi yagona farq shundaki, radito‘lqinlar bir necha detsimetr
uzunlikdagi to‘lqinlardan boshlab, bir necha kilometrlik to‘lqin uzunliklariga ham
ega bo‘la oladi va shunday tebranishlar bilan ularni istalgan yo‘nalishda tarqatish
mumkin. Maksvell nazariyasiga ko‘ra, elektromagnit to‘lqinlarning yuzaga kelish
sababi, elektr zaryadlarining tezlanish bilan qiladigan harakatlari bo‘lishi mumkin
edi. Radiouzatgich qurilmaning antennasidagi o‘zgaruvchan elektr kuchlanishi
ta'sirida elektronlarning tebranishlari paydo bo‘ladi, hamda, Yer atmosferasi
bo‘ylab tarqaluvchi elektromagnit to‘lqinlarni yuzaga keltiradi. Elektromagnit
to‘lqinlarning barcha boshqa turlari ham, elektr zaryadlarining turlicha xil
ko‘rinishdagi tezlanishlari natijasidan paydo bo‘ladi.
Xuddi yorug‘lik nurlari singari, radioto‘lqinlar ham yer atmosferasi bo‘ylab
amalda biror yo‘qotishlarsiz, qarshiliklarsiz tarqala oladi va bu xossa ularning
kodlangan axborotni tashish vositasiga aylanishida asosiy o‘rin tutgan hisoblanadi.
Genrix Gersning 1888 yilda radioto‘lqinlarni kashf etgani xabar qilinganidan
so‘ng, oradan atiga 5-7 yil o‘tib, rus fizigi A.S. Popov (1859-1906) hamda italyan
muhandisi G.Markoni (1874-1937) tomonidan simsiz aloqa telegraf vositasini -
zamonaviy radioning ajdodi loyihalandi va jahon afkor-ommasi hukmiga havola
qilindi (Manbalarda radioni Popov yoki Markonilardan qay biri birinchi bo‘lib
ixtiro qilganligi turlicha talqin qilinadi. g‘arb OAVlari Markonini e'tirof etsa,
Rossiya va MDHning boshqa davlatlari hududida Popov tan olinadi). Ushbu ixtiro
uchun, uning loyihachilaridan biri - Markoni 1909 yilda Nobel mukofotiga loyiq
topilgan.
Maksvellning yorug‘lik spektridan tashqarida ham turli xil elektromagnit to‘lqinlar
mavjud ekanligi haqidagi bashorati radioto‘lqinlar misolida o‘z amaliy isbotini
topgach, elektromagnit to‘lqinlarning boshqa spektrlari ham nisbatan tezkorlik
bilan to‘la boshladi (aniqrog‘i amalda isbotlandi). Hozirgi kunda deyarli barcha
diapazonlar bo‘yicha hamma elektromagnit to‘lqinlar kashf qilingan bo‘lib,
ularning barcha-barchasi, ilm-fan va texnikaning ko‘plab yo‘nalishlarda insoniyat
uchun xizmat qilib, katta naf keltirmoqda. To‘lqinlarning chastotasi hamda ularga
muvofiq keluvchi elektromagnit nurlanish kvantlari - to‘lqin uzunligining
qisqarishi yo‘nalishida ortib boradi. Barcha elektromagnit to‘lqinlarning o‘zaro
uyg‘unligi, elektromagnit nurlanishlarining yaxlit spektri deb nomlanuvchi
spektrni tashkil qladi. Elektromagnit nurlanishlarning yaxlit spektri (boshqacha
aytganda umumiy spektri) quyidagicha diapazonlarga bo‘lib tekshiriladi:
(chastotaning ortib borishi va to‘lqin uzunligining qisqarishi yo‘nalishida)
|
