O‘quv mashg`ulotining texnologik xaritasi

3. 
Yakuniy 
bosqich 
(10 daqiqa) 
. 
Mashg‘ulot yakuni: 
1.O‘tilgan mavzu umumlashtiriladi, faol 
ishtirok etgan o‘quvchilarni javoblarini izohlab 
baholaydiva 
O‘z- 
o‘zini 
o‘zaro 
baholashni 
o‘tkazadila
r. 
Topshiri
qni 
yozadilar 
rag‘batlantiradi; 
2. Uyga vazifa berilishi: 
3.Mustaqil ishlash 
uchun 
adabiyotlar bilan 
tanishtiriladi; 

1-ilova 
Baholash mezoni 
№ 
Мazmuni 
Baho 
Og‘zaki so‘rov 
quyidagi mezonlar 
asosida 
baholanadi 
Mustaqil 
ishlar 
quyidagi mezonlar 
asosida baholanadi 
Uyga 
vazifa 
quyidagi mezonlar 
asosida baholanadi 
1. 
Mavzu 
atroflicha 
to‘liq, 
asosiy 
fikr 
va 
tushunchalar 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Mavzu 
O‘quvchi 
tomonidan 
mustaqil 
ravishda 
atroflicha 
to‘liqyoritilsa 
So‘z boyligi, ifoda 
qilinishi va uslubi 
adabiy 
nutq 
talablariga mos 
bo‘lsa 
5 
2. 
Маvzu 
asosan,asosiy fikr 
va 
tushunchalar 
qisman 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Маvzu 
O‘quvchi 
tomonidan 
mustaqil 
ravishda asosiy fikrlar 
atroflicha yoritilsa 
Ishni 
bajarishda 
grammatik, uslubiy 
xatolar uchrasa 
4 
3 
Mavzu qisman 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Mavzu 
O‘quvchi 
tomonidan 
mustaqil 
ravishda 
qisman 
yoritilsa 
Topshiriqni 
bajarishda 
imlo 
me‘yorlari va 
husnixat talablariga 
to‘liq 
rioya 
qilinmasa 
3 
4 
Mavzuning ba‘zi 
elementlarini 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Mavzuning 
ba‘zi 
elementlarini mustaqil 
ravishda 
qisman 
yoritilsa 
Topshiriqni 
bajarishda og‘zaki 
va 
yozma 
nutq 
me‘yorlari buzilgan 
2 
5 
Mavzuning 
O‘zlashtirilishi 
yuqoridagi talablar 
darajasida 
bO‘lmasa 
Mavzuning 
yoritilishi yuqoridagi 
talablar 
darajasida 
bO‘lmasa 
Topshiriqni 
bajarishda 
qo‘pol 
xatolarga 
yo‘l 
qo‘yilgan bo‘lsa 
1 

O‘tilgan mavzularni takrorlash: 
2-ilova 
O‘tgan dars yuzasidan og‘zaki so‘rov metodidan foydalanib savol-javob 
O‘tkaziladi. 
1. 
Stenografiya bu-… 
2. 
Kodlashtirish deb nimaga aytiladi? 
3. 
Kriptografiya bu - … 
4. 
Xabar-fayl bu - 
B/B/B usulidan foydalanib mavzuni kengroq yoriting. 
3-ilova 
Bilaman 
Bilishni 
xohlayman 
Bilib oldim 
Izoh: O‘quvchilar berilgan topshriqlarni doskaga chiqib tushuntirib va 
taqdimot qilib 
berishadi. 

№-16-MAVZU: SIMMETRIK VA ASIMMETRIK SHIFRLASH 
TIZIMLARI 
Reja: 
1. 
Simmetrik shifrlash algoritmlari 
2. 
An’anaviy (klassik) shifrlash 
3. 
Shifrlovchi jadvallar 
1 Simmetrik shifrlash algoritmlari 
Simmetrik shifrlash algoritmlari- Xabarlarni shifrlash uchun foydalanilgan 
kalit shifrni ochish kalitidan olingan va aksi o‘rinli bo‘lsa, bunday kriptografik 
algoritmlar simmetrik deb nomlanadi. Ko‘pgina simmetrik algoritmlarda yagona 
kalitdan foydalaniladi. Bunday algoritmlar bir kalitli yoki maxfiy kalitli 
algoritmlar deb ataladi hamda xabarni yuboruvchiva uni qabul qiluvchi qanday 
kalitdan foydalanishni kelishib olishlarini talab etadi. Bir kalitli algoritmlarning 
ishonchliligi kalitni tanlash bilan aniqlanadi. Agar jinoyatchiga kalit ma’lum 
bo‘lsa, hech qanday qarshiliksiz barcha tutib olingan ma’lumotlar shifrini ochish 
imkoni yaratiladi. Demak tanlangan kalitnibegonalardan sir saqlash zarur. 
Shifrlashning simmetrik algoritmlari ikki turda bo’ladi. Ulardan biri ochiq 
matnga bitlar bo’yicha ishlov beradi. Ular potokli algoritmlar yoki potokli shifrlar 
deb nomlanadi. Ikkinchisida esa, ochiq matn bir necha bitdan iborat bo‘lgan 
bloklarga bo‘linadi. Bunday algoritmlar blokli algoritmlar yoki blokli shifrlar deb 
nomlanadi. Blokli shifrlashning zamonaviy kompyuter algoritmlarida, odatda, 
blok uzunligi 64 bitni tashkil etadi. Simmetriyali tizimlarda quyidagi ikkita 
muammo mavjud: 
1) Axborot almashuvida ishtirok etuvchilar qanday yo‘l bilan maxfiy kalitni 
bir- birlariga uzatishlari mumkin? 
2) Jo‘natilgan xabarning haqiqiyligini qanday aniqlasa bo’ladi? 
Simmetrik kalit bilan shifrlash sxemasini quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. 
Ali 
(A) 
va Vali (V) nomli korrespondentlar bir-biri bilan xabar 
almashishmoqchi. Korrespondentlarning har biri o‘zining maxfiy kalitiga ega, bu 
kalitdan xabarni tarmoq 
orqali yuborishdan avval ma’lumotlarni shifrlashda 
foydalanishi mumkin. Shifrlash sxemasini ko‘rimliroq tasvirlash uchun, kalitni 
oddiy kalit, shifrlangan xabarni esa konvertga solingan hujjat ko‘rinishida 
tasvirlaymiz. 
Shifrlash va qayta shifrlash jarayoni quyidagi rasmda 
tasvirlangan. Foydalanuvchi A o‘zining maxfiy kaliti bilan xabarni shifrlaydi va 
xabarni tarmoq orqali jo‘natadi, qabul qiluvchi V (xuddi shunday maxfiy kalitdan 
foydalanib) xabarni qayta tiklaydi. 
Rasmda sxemaning simmetrik ekanligi ko‘rinib turibdi. Chap va o‘ng 
tomondagi 
foydalanuvchilar 
bir 
xil 
(simmetrik) 
kalitlardan 
foydalanishmoqda,shuning uchun bunday turdagi shifrlash simmetrik kalit 
yordamida shifrlash deb yuritiladi. 

Simmetrik kalitlar maxfiy kalitlar ham deyiladi. Chunki bular foydalanuvchi 
tomonidan maxfiy va himoyalangan bo‘lishiga asoslangan. Agar buzib kiruvchi 
kalitlarga ega bo‘lganida u xabarni deshifrlay olardi. Simmetrik incryption kaliti 
ma’lumot almashuvchi har bir juft foydalanuvchi ikkita bir xil namunali kalitga 
ega bo‘lishi kerak. Bu shuni bildiradiki, A va B ma’lumot almashishni xoxlasa 
ularning ikkalasi ham ikkita bir xil kalitga ega bo‘lishi shart. Agar A- B va C bilan 
ham shu usulda muloqat qilmoqchi bo‘lsa, ularning barida ikkita bir xil kalit 
bo‘lishi kerak.Bu qisqa vaqt ichida yuzlab do‘stlar bilan muloqat qila olish 
imkoniyatini kamaytiradi. Kerakli odamga zarur kalitlarni saqlash qiyin vazifa 
to‘g‘diradi
1
. 
Agar 10 ta odam bir-biri bilan maxfiy muloqat qilmoqchi bo‘lsa, ularning 
harbiri 
45 tadan kalitga ixtiyoj sezadi. Agar bu 100 ta odamni tashkil qilsa, bu 
ko‘rsatkich 4950 taga yetadi. Bu raqamlarni quyidagi formula bilan topish 
mumkin
1
. 
Mustahkamlash uchun topshiriqlar 
1. 
Simmetrik shifrlash algoritmlari 
2. 
An’anaviy (klassik) shifrlash 
3. 
Shifrlovchi jadvallar Uyga vazifa 
Simmetrik kalit yordamida shifrlash tizimi

Download 7,03 Mb.