|
O’quv – uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari va talabalari, umumiy fizika, nazariy fizika, astronomiya fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo’llash jarayonlariga qiziquvchilar uchun mo’ljallanganBog'liq Majmua Optika ZAXIDOV I Umumiy ma’lumotlar
Erkin tarqalayotgan yorug’lik nurining yo’liga to’siqlar, masalan gulsapsar tipli
diafragma yoki tirqish qoyilganda difraksion hodisalar yuz beradi. Yorug’likning
to’g’ri chiziqli tarqalishdan og’ishi kuzatiladigan bunday holat difraksiya deb ataladi.
Difraksion hodisalar o’rganilganda, tajriba bajariladigan ish tartibi ikki turga ajratiladi:
Fraungofer
difraksiyasi holida yorug'likning parallel to’lqin frontlari difraksion
obektning old tomonida va ortida o’rganiladi. Bu bir tomondan difraksion obektdan
cheksiz masofada joylashgan yorug’lik manbasiga va ikkinchi tomondan xuddi
shuningdek difraksion obektdan cheksiz masofada joylashgan ekranga mos keladi. Uni
tajribada nur yo’liga joylashtirilgan yig’uvchi linzalar yordamida, masalan yorug’lik
manbasi bilan difraksion obekt orasiga joylashtirish orqali amalga oshirish mumkin
Frenel
difraksiyasi holida yorug'lik manbasi va ekran difraksion obektdan chekli
masofada joylashadi. Masofa ortib borgani sari Frenel difraksion tasvirlari Fraungofer
difraksion tasvirlariga o'xshashroq bo'lib boradi. Fraungofer difraksiyasi holida
difraksion tasvirlarni hisoblash ancha soddaroq. Shu sababli mazkur ishda bayon
qilingan tajribalar Fraungofer nuqtai nazariga asoslangan
Rasm.1: Qo’sh tirqishdan yorug’lik difraksiyasining sxemasi (tajriba P5.3.1.2 taqqoslash) b: tirqish
kengligi g: tirqishlar oralig’i L: tirqish bilan ekran orasidagi masofa
X2:
markazdan 2-intensivlik
minimumigacha masofa
a.2.
2-susaygan interferensiya kuzatiladigan yo’nalish ZIS
2
: yo’llar farqi
119
S: kuzatish tekisligi (VideoCom ning ZBA kanali)
T. Yungga asosan,
ikkita kogerent nurni bir-biriga yaqin joylashgan teng
kenglikdagi tirqishlar orqali intensiv va kogerent lazer nuridan olish mumkin. Bu esa
tirqishlarning ikki (qo'sh) yorug'lik manbai sifatida namoyon bo'lishini anglatib,
yorug'lik dastalari ancha darajadagi uzoq masofada birlashadi. Bu ikki tirqishdagi
difraksiya kirayotgan parallel yorug'likni hattoki tirqish diafragmasining geometrik
soyasida ham tarqalishiga olib keladi (Rasm.1 dagi kul rang soha). Bundan tashqari,
kuzatish tekisligida yorqin va qoramtir tasmalar namoyon bo'lib, ularni geometrik nur
optikasi qonunlari bilan tushuntirib bo'lmaydi. Yorug'lik to'lqin xossalariga ega deb
inobatga olinsa va ekranda kuzatilayotgan difraksion tasvirni tirqish aperturasidan
kelyotgan ko'p sonli(cheksiz) dastalarning superpoziyasi deb qaralsagina uni
tushuntirish mumkin.
Difraksion tasvirni hisoblash uchun,
N
tirqishlardan iborat, bir biridan teng
masofalarda joylashgan tirqishlardan kelayotgan barcha dastalarning tebranish
holatlari, fazalari farqi e'tiborga olingan holda qo'shiladi. Natijada kuzatish
tekisligining
ixtiyoriy
joyidagi
x
difraksiyalangan
yorug'lik
maydon
kuchlanganligining amplitudasi
A
olinadi. Bu metod orqali amplituda taqsimotidan
A
(x)
bevosita intensivlik taqsimoti
I(x) =A
2
(x)
hisoblanadi. Amalda, kichik difraksion
burchaklar
(sina&a)
holida, kengligi
d
bo'lgan,
N
tirqishlar uchun quyidagi
proporsionallik olingan
Tenglamaning (1) o'ng tomonidagi uchinchi had, cheksiz tor va bir tekis
taqsimlangan N ta tirqishdan yorug'lik to'lqinining difraksiyasi kuzatiladigan
intensivlikning maksimumi va intensivlikning minimumlari davriyligining ketma-
ketligini ifodalaydi.
Tenglamaning (1) o'ng tomonidagi ikkinchi had chekli tirqish kengligining
b
ta'sirini ifodalaydi. Bu had difraksion tasvirning “qobig'i” hisoblanadi va yakka tirqish
kengligi
b
ning difraksion ta'siriga mos keladi. Shunday qilib, ko'p sonli tirqishlarning
(N >2) difraksion tasviri yakka tirqishning difraksion tasviri orqali modulyasiyalanadi.
120
Birinchi had 1\N
2
intensivlikning tirqishlar soniga bog'liqligini ifodalaydi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
O’quv – uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari va talabalari, umumiy fizika, nazariy fizika, astronomiya fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo’llash jarayonlariga qiziquvchilar uchun mo’ljallangan
|
