NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
2023-yil
5
M U N D A R I J A
1.
Ma’ruzalar matni………………………………..…6
2.
Amaliy mashgʻulot………………………………...78
3.
Laboratoriya mashgʻulotlari……………………103
4.
Mustaqil ta’lim mashgʻulotlari…………………168
oʻquv dasturi…………………………………….171
тestlar……………………………….……………179
dasturiga muvofiq baholash mezonlari………..191
6
MA’RUZALAR MATNI
1-Mavzu. Kirish. Optika fanining rivojlanish tarixi va boshqa bo’limlar bilan
bog’liqligi. Optika qonunlarini amaliyotga, fan va texnika sohalariga tadbiqi.
Fanning vazifalari. Optika fanining rivojlanish tarixi va boshqa bo’limlar bilan
bog’liqligi.
Optika - yorug‘likning tabiati, uning xosil bulishi va tarqalish qonunlarini
о‘rganuvchi fandir. Optika bо‘limida tо‘lqin uzunligi 0,1
dan 1
sm
gacha
diapazondagi spektrga ega bо‘lgan elektromagnit tо‘lqinlari о‘rganiladi. Demak,
yorug‘lik deganda tо‘lqin uzunligi yuqoridagi diapazonda bо‘lgan barcha
tarqalayotgan elektromagnit maydonlari nazarda tutiladi. Kо‘zga kо‘rinadigan
yorug‘likka tegishli elektromagnit tо‘lqinlar 0,4-0,76
mkm
intervaldagi uzunlikka ega
bо‘ladi.
Optikaning eng asosiy muammosi - yorug‘likning tabiati hakidagi masaladir.
Yorug‘likning tabiati xaqidagi boshlang‘ich tasavvurlar qadimgi asrlarda paydo
bо‘lgan.
-Qadimgi induslar kо‘z "olov tabiat" ga ega deb о‘ylaganlar:
-Grek filosofi va matematigi Pifagor (er.av. 582-580 yy.) kо‘zdan buyumlarga
qarab "qaynoq bug‘lanishlar" chiqadi va shu sababli kо‘rish sezgilari paydo bо‘ladi,
deb hisoblagan.
-Empedokl (er.av.492-432 yy.) - nurlanuvchi jismlardan kо‘zga, kо‘zdan
nurlanuvchi jismlarga qarab nurlanish oqimi yо‘naladi va ular uchrashib kо‘rish
sezgisini uyg‘otadi, deb qaragan.
-Demokrit (er.av. 460-370 yy.) - kо‘rish buyumlardan chiqayotgan mayda
zarrachalar - atomlarning kо‘zga kelib tushishi natijasida hosil bо‘ladi, degan atomistik
g‘oyani ilgari surgan.
-Epikur (er.av.341-270 yy.), Aristotel (er.av. 384-332 yy.) lar ham kо‘rish
sezgisining sababi inson kо‘zidan tashqarida yotadi, deb hisoblaganlar.
-Yevklid (er.av. 300 y.) -
"kо‘rish nurlari nazariyasi"
ni yaratdi. Bu nazariyaga
asosan kо‘zdan "kо‘rish nurlari" tarqalib, ularning uchlari jismlarga borib tegib, ular
7
tо‘g‘risida kо‘zda sezish tuyg‘ularini uyg‘otadi. Yevklid - yorug‘likning tо‘g‘ri chiziq
bо‘yicha tarqalishi haqidagi ta’limotning asoschisi.
-Arximed (er.av. 287-212 yy.) - botiq kо‘zgular tizimi yordamida rim kemalarini
yondirgan.
-Ptolemey (er. 70-147 yy.) - yorug‘likning sinish qonunini о‘rganishga doir kо‘p
tajribalarni amalga oshirgan.
-Arab fizigi Alxazen (1038 y.) - kо‘zning kо‘rish sababini, yorug‘likning
sinishini, botiq kо‘zgularda yorug‘likning qaytishini о‘rgandi. U yorug‘likning chekli
tezlikka ega bо‘lishini, Quyosh va Oyning gorizontda zenitdagiga nisbatan katta bо‘lib
kо‘rinishi kо‘zniing aldanishi deb tо‘g‘ri fikr yuritdi.
-Bekon R. (1214-1294) - parabolik kо‘zgular, linzalar va botiq kо‘zgularning
fokus masofalarini aniqlash bо‘yicha qator ishlarni amalga oshirdi. Shu ishlar asosida
kо‘p о‘tmay 1285 yilda kо‘zoynak ixtiro qilindi.
-Italiyalik Port (1538-1615) - obskur-kamerani ixtiro qildi. Bu fotoapparatning
yaratilishiga asos bо‘ldi.
-Golland Z. Yansen 1590 yilda mikroskopni ixtiro qildi.
-Golland V. Snellius (1591-1628) va fransuz R.Dekart (1596-1650) -
yorug‘likning sinish qonunining hozirgi ta’rifini berishgan.
-Fransuz P. Ferma (1601-1665) - yorug‘likning tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab tarqalish
tamoyilini yaratdi.
-Grimaldi (1618-1663) yorug‘likning difraksiyasini kashf qildi.
-Isaak Nyuton (1643-1727) yorug‘likning prizmadagi dispersiyasini kuzatdi. U
yorug‘likning korpuskulyar nazariyasi asoschisidir.
-Ingliz R. Guk (1635-1703) va golland X.Gyuygens (1629-1695) yorug‘likning
tо‘lqin nazariyasini ishlab chiqdilar.
-T.Yung (1773-1829) - yorug‘lik tо‘lqinlari interferensiyasining asosiy
koidalarini ishlab chiqdi.
-Nemis fizigi Fraungofer (1787-1826) -difraksion panjarani yaratdi.
-M.Faradey (1791-1867) - elektromagnit induksiyani ixtiro qildi.
-Maksvell (1831-1879) - о‘zinig nomi bilan ataluvchi tenglamalarni yaratdi va
yorug‘likning elektromagnit tо‘lqin nazariyasiga asos soldi.
8
-P.N.Lebedev (1866-1912) yorug‘likning bosimini,
-G.Gers (1857-1894) - fotosamara hodisasini, M.Plank (1858-1947) -
yorug‘likning kvant nazariyasini yaratdi.
Yorug‘lik tabiati tо‘g‘risidagi keyingi tadqiqotlar A.Eynshteyn, N.Bor,
Zommerfeld, A.Kompton, L.D.Broyl, Raman, P.Cherenkov, I.Tamm, N.Basov,
A.Proxorov, CH.Tauns va boshqa olimlarning nomlari bilan bog‘liqdir.
О‘rta Osiyolik olimlar va mutafakkirlardan Forobiy , Xorazmiy, Beruniy,
Ulug‘bek, Ali Qushchi asarlarida optikaga doir ilmiy maqolalr uchraydi. Hozirgi
davrda Respublikamizda optika va spektroskopiya sohasida akademiklar P.
Habibullayev, R.B.Bekjonov, Otaxо‘jayev, K.M.Muqimovlar yaratgan ilmiy
maktablarda samarali ishlar amalga oshirilmoqda.
Optika fanining rivojlanish jarayonida uning quyidagi asosiy qonunlari yaratildi:
a) Yorug‘likning tо‘g‘ri chiziq buyicha tarqalish qonuni.
b) Yorug‘lik dastalarining mustaqillik qonuni.
s) Yorug‘likning kо‘zgusimon sirtlardan qaytish qonuni.
d) Yorug‘likning shaffof muhitlar chegarasida sinish qonuni.
Yorug‘lik nurlari bir jinsli muhitda tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab tarqaladi. Buni
jismlarning kichik о‘lchamli yorug‘lik manbalari bilan yoritilganda xosil bо‘ladigan
aniq soyalari misolida tushuntirish mumkin.
| 