18
tushuntirib bering.
4. Lebedev tajribasida konveksion hodisalar qanday usulda bartaraf qilinadi?
5. Yorug‘lik bosimi qanday astronomik hodisalarni tushuntirishga yordam beradi?
5-Mavzu. Ferma prinspi. Qaytgan va singan nurlarning intensivliklari. Frenel
tenglamalari. Frenel biğrizmasi yordamida yorug‘lik interferensiyasini kuzatish.
Yorug‘lik kuchi.
Yorug‘lik manbai nurlanishining birlik fazoviy burchak ostida
tarqatayotgan yorug‘lik oqimiga yorug‘lik kuchi deyiladi (1-rasm).
(1)
Agar yorug‘lik kuchi yо‘nalishga bog‘liq
bо‘lmasa
bunday
manbalarga
izotrop
manbalar deyiladi. Bunday manbalar uchun
(2)
buladi. Yorug‘lik kuchi birligi -
kandela (kd).
U
platinaning
erish
temperaturasidagi
(2046,6 K) 1/60
sm
2
yuzidan
normal
yо‘nalishda chiqayotgan yorug‘lik kuchining 1/60 qismiga teng. Bundan tashkari -
sham (shm)
о‘lchov birligidan ham foydalaniladi. 1
shm
=1,005
kd
ga teng.
Yorug‘lik oqimining
о‘lchov birligi sifatida
lyumen (lm)
dan foydalaniladi (2-rasm).
1
lm
=1
kd
* 1
ster
Tо‘lqin uzunligi
= 0,555
mk
bо‘lgan
yorug‘likdan hosil bо‘ladigan 1
lm
oqimga
00016
vt
energiya oqimi tо‘g‘ri kelishi
tajribalardan aniqlangan.
A =
0,0016
vt/lm
kattalik
yorug‘likning
mexanikaviy
ekvivalenti
deyiladi.
Yoritilganlik
.
Biror
sirtning birlik
yuzasiga tushayotgan yorug‘lik oqimiga
yoritilganlik deyiladi (3-rasm).
1-расм.
2-расм.
19
(3)
Nuqtaviy yorug‘lik manbai hosil qiladigan
YE
yoritilganlik yorug‘lik kuchi
I
,
sirtdan
manbagacha bо‘lgan masafa
r
va sirtning
n
normali bilan manba tomon yо‘nalish
orasidagi burchak
bilan
quyidagicha
bog‘langan:
(4)
Yoritilganlik birligi
lyuks (lk)
1
lm
oqimning 1
m
2
sirt bо‘yicha tekis hosil qiladigan yoritilganligiga teng.
Yorituvchanlik.
Manbaning yorituvchanligi deb birlik yuzasidan hamma tarafga
sochilayotgan
yorug‘lik
oqimiga aytiladi (4-rasm):
(5)
Yorituvchanlik
birligi
yoritilganlikdek
1
lm/m
2
larda о‘lchanadi.
Ravshanlik.
Yorug‘likning berilgan yо‘nalish bо‘yicha sochilayotgan yorug‘lik oqimiga ravshanlik
deyiladi. Ravshanlik
S yuzachaning berilgan yо‘nalishdagi yorug‘lik kuchining
S
yuzachaning о‘sha yо‘nalishga tik tekislikdagi proyeksiyasiga nisbati bilan aniqlanadi.
(6)
Ravshanligi yо‘nalishga bog‘liq bо‘lmagan manbalarga
Lambert manbalari
yoki
kosinusli manbalar
(bunday manba sirtining elementi tarqatayotgan oqim cos
ga
proporsional) deyiladi. Bunday manbalar uchun quyidagi munosabat о‘rinli:
(7)
Ravshanlik birligi -
kd/m
2
.
Yorug‘lik manbalarining
kattaliklarini
taqqoslash
yо‘li bilan
aniqlash
uchun
ishlatiladigan asboblarga
fotometrlar
deyiladi
(5-rasm).
Fotometrlar
ikki
xil
bо‘ladi:
1.
Vizual - kо‘z bilan kо‘rib taqqoslashga
asoslangan.
3-расм.
4-расм.
5-расм.
20
2.
Obyektiv
-
asboblar
kо‘rsatkichiga
qarab
aniqlash.
Yutuvchi pona,
teshikli aylanuvchi disk, ikki qutblovchi prizmalar tizimi,
Lyummer-Brodxun fotometri, Ulbrextning sharsimon fotometri va boshqalarning
ishlashi yorug‘lik
manbalarining kuchi, sirtlarning yoritilganliklarini kо‘z bilan
taqqoslashga asoslangan. Obyektiv fotometrlarda fotoelementlar, fotokо‘paytirgichlar,
fotoqarshiliklar, bolometrlar va termoparalardan foydalaniladi.
Fotometrlarda etalon - yorug‘lik kuchi aniq bо‘lgan yorug‘lik manbaining biror
sirtda hosil qilgan yoritilganligi yorug‘lik kuchi aniqlanishi kerak bо‘lgan yoritgich
hosil qiladigan yoritilganlik bilan solishtiriladi.
I
1
va
r
1
lar etalon lampaning yorug‘lik kuchi va lampadan sirtgacha bо‘lgan masofa:
I
2
va
r
2
- noma’lum lampa uchun yuqoridagi kattaliklar bо‘lsa:
(8)
ifoda orqali talab qilinayotgan yorug‘lik kuchi aniqlanadi.
