O’quv – uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari va talabalari, umumiy fizika, nazariy fizika, astronomiya fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo’llash jarayonlariga qiziquvchilar uchun mo’ljallangan

18 
tushuntirib bering. 
4. Lebedev tajribasida konveksion hodisalar qanday usulda bartaraf qilinadi? 
5. Yorug‘lik bosimi qanday astronomik hodisalarni tushuntirishga yordam beradi?
5-Mavzu. Ferma prinspi. Qaytgan va singan nurlarning intensivliklari. Frenel 
tenglamalari. Frenel biğrizmasi yordamida yorug‘lik interferensiyasini kuzatish. 
Yorug‘lik kuchi. 
Yorug‘lik manbai nurlanishining birlik fazoviy burchak ostida 
tarqatayotgan yorug‘lik oqimiga yorug‘lik kuchi deyiladi (1-rasm). 
(1) 
Agar yorug‘lik kuchi yо‘nalishga bog‘liq 
bо‘lmasa 
bunday 
manbalarga 
izotrop 
manbalar deyiladi. Bunday manbalar uchun 
(2) 
buladi. Yorug‘lik kuchi birligi - 
kandela (kd).
U 
platinaning 
erish 
temperaturasidagi 
(2046,6 K) 1/60 
sm
2
yuzidan normal 
yо‘nalishda chiqayotgan yorug‘lik kuchining 1/60 qismiga teng. Bundan tashkari - 
sham (shm) 
о‘lchov birligidan ham foydalaniladi. 1 
shm
=1,005 
kd
ga teng.
Yorug‘lik oqimining
 о‘lchov birligi sifatida 
lyumen (lm)
dan foydalaniladi (2-rasm). 
1 
lm
=1 
kd
* 1 
ster
Tо‘lqin uzunligi 

= 0,555 
mk
bо‘lgan 
yorug‘likdan hosil bо‘ladigan 1 
lm
oqimga 
00016 
vt
energiya oqimi tо‘g‘ri kelishi 
tajribalardan aniqlangan. 
A = 
0,0016
 vt/lm
kattalik 
yorug‘likning 
mexanikaviy 
ekvivalenti
deyiladi.
Yoritilganlik
.
Biror sirtning birlik 
yuzasiga tushayotgan yorug‘lik oqimiga 
yoritilganlik deyiladi (3-rasm). 
1-расм. 
2-расм. 

19 
(3) 
Nuqtaviy yorug‘lik manbai hosil qiladigan 
YE
yoritilganlik yorug‘lik kuchi 
I
, sirtdan 
manbagacha bо‘lgan masafa 
r
va sirtning 
n
normali bilan manba tomon yо‘nalish 
orasidagi burchak 

bilan quyidagicha 
bog‘langan:
(4) 
Yoritilganlik birligi 
lyuks (lk)
1 
lm
oqimning 1 
m
2
sirt bо‘yicha tekis hosil qiladigan yoritilganligiga teng.
Yorituvchanlik.
 Manbaning yorituvchanligi deb birlik yuzasidan hamma tarafga 
sochilayotgan 
yorug‘lik 
oqimiga aytiladi (4-rasm): 
(5) 
Yorituvchanlik 
birligi 
yoritilganlikdek 
1 
lm/m
2
larda о‘lchanadi.
Ravshanlik.
Yorug‘likning berilgan yо‘nalish bо‘yicha sochilayotgan yorug‘lik oqimiga ravshanlik 
deyiladi. Ravshanlik 

S yuzachaning berilgan yо‘nalishdagi yorug‘lik kuchining 

S 
yuzachaning о‘sha yо‘nalishga tik tekislikdagi proyeksiyasiga nisbati bilan aniqlanadi. 
(6) 
Ravshanligi yо‘nalishga bog‘liq bо‘lmagan manbalarga 
Lambert manbalari
yoki 
kosinusli manbalar
(bunday manba sirtining elementi tarqatayotgan oqim cos

ga 
proporsional) deyiladi. Bunday manbalar uchun quyidagi munosabat о‘rinli: 
(7) 
Ravshanlik birligi - 
kd/m
2
.
Yorug‘lik manbalarining kattaliklarini 
taqqoslash 
yо‘li bilan 
aniqlash 
uchun 
ishlatiladigan asboblarga 
fotometrlar
 
deyiladi 
(5-rasm). 
Fotometrlar 
ikki 
xil 
bо‘ladi: 
1.
Vizual - kо‘z bilan kо‘rib taqqoslashga 
asoslangan. 
3-расм. 
4-расм. 
5-расм. 

20 
2.
Obyektiv 
- 
asboblar 
kо‘rsatkichiga 
qarab 
aniqlash. 
Yutuvchi pona, teshikli aylanuvchi disk, ikki qutblovchi prizmalar tizimi, 
Lyummer-Brodxun fotometri, Ulbrextning sharsimon fotometri va boshqalarning 
ishlashi yorug‘lik manbalarining kuchi, sirtlarning yoritilganliklarini kо‘z bilan 
taqqoslashga asoslangan. Obyektiv fotometrlarda fotoelementlar, fotokо‘paytirgichlar, 
fotoqarshiliklar, bolometrlar va termoparalardan foydalaniladi. 
Fotometrlarda etalon - yorug‘lik kuchi aniq bо‘lgan yorug‘lik manbaining biror 
sirtda hosil qilgan yoritilganligi yorug‘lik kuchi aniqlanishi kerak bо‘lgan yoritgich 
hosil qiladigan yoritilganlik bilan solishtiriladi. 
I
1
va 
r
1
lar etalon lampaning yorug‘lik kuchi va lampadan sirtgacha bо‘lgan masofa: 
I
2
va 
r
2
- noma’lum lampa uchun yuqoridagi kattaliklar bо‘lsa: 
(8) 
ifoda orqali talab qilinayotgan yorug‘lik kuchi aniqlanadi.

Download 3,61 Mb.